1,1 аржы нарығының экономекалық МӘні мен қьвметі

1,1 АРЖЫ НАРЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМЕКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ҚЬВМЕТІ

аржылық қатынас кез келген ел экошшикасының даму негізі болып табылады. Қаржы ресурстарының айнальшы мен қайта балінуі қаржы нарығьш анықтап беретін олардың айналысының өзіндік аймагъш қальштасгарады. Нарықтық экономика жагдайында қаржы нарығы тұтастай алғанда елдегі нарықтық қатьшастар жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады. «Қаржы нарығы» ұғымы қалыптасқан әлемдік тәжірибе мен эрбір мемлекепің экономикалық дамуының өзіндж ерекшеліжтеріне сай әр түрлі түсіндіріледі.

Сондықтан, аржы нарыол — бұл капиталға деген сұраныс пен ұсынысты қалыптастыру шеңберінде деддалдардың кемегімен несие берушілер мен карыз алушылар арасындағы капиталды қайта бөлу мехеншінің жүйесі. Тәжірибеде ол ақша каражаттары агымын меншік иелерінен қарыз ачушыларға және олардан кері бағыттайтын каржы-несие институттарының жиынтығын білдіреді. Қаржы нарығының негізгі функциялары мыналар:

• реттеушілік - оньщ көмегімен мемлекепік баскару органдарының және өзін-өзі реттеу ұйымдарының тарапынан нарықты реттеу жүзеге асырьыады;

• ақпараттық - аржы нарығьша қатысушылардьщ барлығына ақпараттарға толық және теңдей қол жеткізуді қамтамасыз етеді;

• бөлу — қаржы нарығы кңэаддарынъщ айналысы ақша қаражаггарының йьшьшын экономиканың бір саласынан екіншісще, нарықтың бір қатыс}шысьшан екіншісіне, бір аймагьшан екіншісіне өтлін камтамаеыз ете отырып, қаржы ресурстарьшың бөлінуіне сер етеді;

• коммерциялық - аржы нарыгындагы ж\'зеге асырьпатын операциялар мәмілеге кзты-сушылардың барлығъша қандайда бір табыс әкеледі;

• баға белгілеу - каржьшық кұралдардың бағасы нарықта еркін бэсекелестік

жағдайындағы сұраныс пен ұсыныстың әсерімен калыптасады.

Мұндай нарықтардағы сату^гшьпар мен сатьш шіушьшардың экономикалық субъекті ретіндегі үш тобы бар:

• й шаруашылығы (жеке тұлга); - • меншік формасына атыссыз барлық шаруашылық ж\ргізуші субъектілер;

• мемлекеттік басқару органдары.

Жоғарыда айтылғандарды ті^йіндей келе, аржы нарыгыньщ фупкциясын аныңташпын алгышарттарга мына факгорларды жат ызуға болады:

• аржы ресурстарын қайта бөлуде мешіекеггің рөлін барынша азайту;

• монополияны шектеу және бәсекелестікті дамыту мақсатында барлық меншік т^ріңдегі шаруашылық ж\фгізутш субъеюілердің толық дербестігін қамтамасьв ету;

• бюджет тапшылығын гаржыландыру үшін елдегі Орталық банктің ссудалық қорьш пайдалануды тоқтатып, бұл мәселелерді мемлекетгік займдарды яғни облигациялар және басқа да міндетгемелерді айналысқа шығару арқылы шешу қажет;

• бағалы қағаздарға инвестициялаыуы мүмкін шаруашьшық ж^^гргізуші субъектілер ^і халықтьщ ақшалаң табыстарьш І^рақты өсуі.

АРЖЫ НАРЫҒЫНЬЩ ҚҮРЫЛЫМЫ

рбір елге мазмұны мен ерекшелпін мүмкіндігінше толық ашатын каржы нарыгыкың рылымы тән. Қаржы нарығъшың к^ыльшъша қатысты гальш-экономистердің пікірлері әр түрлі. Сондықтан да оның ғалымдар ұсынған кейбір түрлерін қарастырып, содан соң азақстанга тән қаржы нарығъшың кздрылымы анықталад

Г.С. Сейтқасъшовтъщ жетекшілігімен жазылғам оқулықтағы қазақстандық галымдар тобының көзқарастары бойъшша қаржы нарыгьшың күрыдымы өзара байланысты және бірін-бірі толықтыратьш, дербес қьвмет етуші нарықтардаи тңэады.

1. олма-қол ақша айналысы мен қысқа мерзімді телем кұралдары (вексельдер, чектер жэне т.б.) функщіясын орындайтын нарық. Белгілі болғацдай, акша нарығы инфляцияның ықпалында болады, егер соңғысы белгілі бір шектен аспаса, жағымды рөл ойнауы мүмкін. Мәселен, егер ЖІӨ жыл сайьш 5%-га өсіп, ал айнаяыстағы ақша 6-7%-ға артатын болса, онда бұл өскен ЖІӨ-нің сатылуын жеңілдетіп, экономжщда жағымды процесті тудырады. Егер жыл сайынғы есімі 5%-ды құрайтын ЖІӨ-де айналысшы ақшаның саны 10%-ға артса немесе одан да көп болеа, онда қалыпты экономикалық процесті бүзатын ршімелі инфляция орын алады.

2. Ссудалық кагопая нарығы, яғни қысқа жәве ^рақ мерзімді банк несиелері. Осы уақытқа дейін Қазақстанда қысқа мерзімді арзан несие болған емес. Елде қызмет ететін ком-мерциялық банктер оны тек сенімді қамтамасыз еіу әрі жоғары пайыз-шарттарымен ғана береді. Негізгі қорларды кң>\та және жаңгырт>та қажетгі ұзақ мерзімді несиені тек өзгермелі (кезең сайын қарастырылашн) пайыз мөлшермесі боіынша атүта болады.

3. азақстанда көптеген жылдар бойы бағалы қағаздар нарығы мүлдем болган жоқ. Және 90-шы жылдардың бас кезінде басталған оның дамуы белгілі бір уақытты талап етеді,

йткені ол меншік катышстарын қайта құрумен (ең аддымен мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендірумен және акционерлеумен) және мемлекет қаржы саясатының барлық сипа-тының өзгеруімен тікепей байланысты. Бүгінгі таңда мемлекет бюджет тапшылыгының орнын толтыру ^іпін эмиесиялық ақшалай белгілерге емес, мемлекеттік бағалы қагаздарды, мәселен, мемлекеттік қазьшашьшық қысқа мерзімді міндеттемелерді шыгаруга жиі қадам жасайды. Багалы қағаздар нарығын екі ұстаным тұргысьшан багалауға болады: әр түрлі коздердегі ақша қаражаттарды тартудың көлемі тңргысынан және бос ақіиа қаражаттарды

андай да бір нарықка жрісау.

Р мемлекеттік ретгеу органдарының қаржылық есеп берулерді усынудың белгіленген тэртібіне сәйкес қаржы нарыгының кдоыльімын былайша корсетлте болады (3-сурет).

Сг	Іктандыру нарыш	Акша нарығы
	"^ /	/*
Зейнетақы		_ . Депск	вғг ш
	аржы нарыгы
нарыгы <-
	х * Іч	ч^
Багалы ^ агаздар нарығы	* Валота варыгы	\ Несис ^ нарығы

3-сурет. Қазақстан қаржы нарығының құрылымы

Ақша нарығы. Ақіш қаражаттар қаржьшың неғізін ққрайтындықтан, ақша нарығының

маңызы мен мәні алдыңгы қатарга шығады. Қодданысқа енген уақытынан бері әр түрлі

формадағы ақшаіар опетоциялар нарығьшда жұзеге асқан барлық ауыспалы айналымга

ызмет етіп келеді және ол кез келген қаржы нарығьшьщ бастапқы субстанциясы болып

табьшады.

Депозит нарығы. Халықтьщ табысы екі негізгі бөшктен: тұгынуга арналган табыс пен жинақтауға арналған табыстан түрады. Уақытша бос ақша қаражаттар (жинақ ақша) әр түрлі салым негізінде банкке және қаржы-несие мекемелеріне (тартылған ресурстар) тартылады. Осылайша, акшалай депозиттерде трансформацияланады, банктер ақшаны пайдаіан аны

шін иелеріне тиісті ақшалай сыйақы-пайыздар төлейді.

Несие нарығы. Депозиттер түрінде банкке түсетін қараукаттың бір бөлігі одан ары несиелер ретінде бөлінеді. Коммерциялың банктер уақытша бос акша қаражаттарды шоғырландьфу арқыды эр түрлі мақсаттары үшін заңды және жеке тұл аларга несие береді. Осылайша, акшалар нарықта несиелер ретінде айналыста болады. Қарыз алушылар бұл несиелерді пайдаланғаны үшін банкке тиісті пайыздар төлейді.

Валюта нарыгына азақстан нарығында операдиялардың бір бөлігі ұлттық валютада, ал оның басқа бір бөлігі шетелдік валютада жүзеге асырылады. Осыған орай, қаржы кұралда-рьшың айналысы екі валюта турінде ж^^зеге асады. Валюта айырбастау бойынша операцияның рөлі үлкен.

Бағалы кағаздар нарығы. Басқа да қаржы құраідары секілді багалы кагаздар түтастай

аржы нарығына жағымды әсерін тагізеді. Блғалы қагаздар ақша рес\'рстарын қайта бөлудің жұмьшдырьшған қаражаты больш табьоады. Мысаіы, егер депозитке банк сертифнкаты рәсімделетін болса, ол одан ары айналысқа түтеді. Айналым каражатын толықтыру үшін несие алу міндетгі емес. Оның үсгіне, бұл несиені баска тұлғага жаңа келісім-шартты бекітіп барып қана бере аласың. Бүл арада борыштық міндетгемелердің біріне жататын әрі нарыкта бос айналысқа тусіп, өз иесін айырбастан алатъш облигацияларды шыгарса жетіп жатыр.

аржы тэуекелдіктерін сақтандыру үшін сатьоатын немесе сатып аіынатын багаіы

агаздардың багасын уақыт оздырмай есксртуғе лц'мкшдік беретін бос багалы кагаздар болады, ал оларды беру (тапсыру) кейінірек ж^зеге асырылады, яғни, базалық багалы

агаздардың багамы жогарьоағанда немесе кулдыраганда сақтандырылады. Осылайша, багалы қағаз ақша ресурстарынъщ еркін қанта белінуіне ықпал етеді.

Сақтандыру жэнс зейнетақы қызметтерінщ нарықтары. Бүгінгі таңда зейнетакы

орлары мен сақтандьфу компаниялары біздің елміздегі нарықта өз қызметін жүзеге асыратын негізгі қаржы делдатдары болып табылады. Оларда қаіыптасқан қатынастар жиынтығы олардың каржыга Ісатысы жгөніндегі күмәнді аз тудырады. Сақтандыру тәуекелділіктері батыстық қаржы теорішсында кез келген кәсіпорынның қаржылық-стратегріяларыньщ негізгі кұра^тпыларының бірі, бірақ ліұнда теорияның негізінде мынадай түрлер болады: әрбір с^ъекті өзіне жоғалған материалдьгқ қаражаттардың, рес\рстардың орнын толтыратын жэне оларды боддьірмаудьщ көздерін жасап, ез тэуекелділіктерін сақтандырады, ягни тэуекедден саісганады. Сақгандыру — б^л қайта бөлісу қатьшасы. Ол

детте барлық субъектілерді, бүкш ея а^іағьш немесе аіімақтық ачтмағын толық қамхымаса да, бұлардың бір бөлігіне материаддык;, не божіаса басқадай зиян шектіріп кететін кездейсоқ за^Іалға қарсы тұру үпгін туған амал. БрІ бір субъекгі зиян шеге каіған жағдайда басқа сақтандырылған субъектілердің ынтымақгасты ымен залалдың орнын толтыруга м^\мкіндік береді. 1998 жьшға дейін Қазақстандағы әлеумеггік қамсыздандыру жүйесі «жүмыс істейтін буын жұмыс істемейтін ^рпаклы қамтамасыз етеді, ал алдыңғы үрпақ еңбекке жарамсыз болганда оның орньш өз кезегшде жаңа қрпақ алмастыруьш басты назарда үстайтын

рпактар ьштымақгастығьш қағидасына негізделген болатын. Әле\*меттік

амсыздандыр}^гдьщ жаңа жүйесі азаматтардың дербес аударьсущарына негізделген. Бул арадағы төлем мөлшфі тұлғаның сальш аіояасьшың сомасьша қарай болады. Зейнетақы жэне сақтандыру қорлары көптеген елдерде акшаны өндіріске инвестициялаудьщ көздері болып табылады, яғни ақша ^сдайы өндіріс ироцесіне белсенді түфде тартьшады. Осылайша,

сақтандыру компаниялары мен зейнетақы қорлары арқылы шогырландырылган халықтың аражаты түпкі есебінде ұдайы өндіріс процесіне тартьшады. Сондықтан да сақтандыру және зейнетақы нарықтары, бір жағынан, нақты қызметті сату-сатып алу нарыгымен көзге түссе, екіншіден - ол толық негізде қаржы нарығының құрыльшьгаа кіруі қажет.

Барлық типтегі нарыкгардың өзара байланысы қаржы нары ының жүмыс істеу шартын анықтап береді, яғни:

• ретке келтірілген тауар нарығьшың болуы (кез келген түрдегі және тагайындаудагы тауарлар мен қызметгерге деген сұраныс пен ұсыныстың баланстылығы);

• ақша айналысын ретғеу, елдің ұлттық банк тарапынан қолма-қол ақша және қолма-олсыз ақша айналыстары бойынша эмиссияны бақылау;

• несие нарыгьш тольв; белсендендіру және коммерци^шау.
НЕСИЕ НАРЫҒЫНЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ФУНКЦИЯСЫ

Несиенің нарыктық экономикадағы маңызы аса жоғары. Ақшалай капиталдың жинақталу ауқымының ұлғаюы гсие нарығының дамуына себепкер болады. Ссудалық капиталдың қозғалысы: ақшалай қаражат түрінде :инақталған капитал ссудалық капиталға тікелей айналады. Несие нарығы экономика категориясы ретінде түпкі :ебінде оның мәнін қалыптастыратын құн қозғалысымен байланысты әлеуметтік-экономикалық қатынасты ілдіреді.

Несие нарығы - бұл тетік. Оның көмегімен қаржылық қаражатқа мұқтаж шаруашылық жүргізуші субъектілер Іен халықтың өзара қарым-қатынасы және шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халыққа белгілі бір шарттармен аражатты үсынуды (қарызға беруді) жүзеге асыратын қарым-қатынас белгіленеді. Несие нарығы арқылы ақшалай сапитал босатыл анда ұдайы өндіріс процесіндегі экономика салалары арасында қарыз капиталының жинақталуы, Зөлінуі және қайта бөлінуі жүзеге асырылады. Ол оған нарық арқылы ссудалық капитал түрінде бағытталады, содан :оң несие берушіге (банктерге және басқа да қаржы-несие институттарына) қайтып оралады. Несие нарығының мәні онда қандай ақшалай капиталдың, яғни өзіндік капиталдың немесе басқа біреудің капиталының пайдаланғанына байланысты болмайды, дәлірек айтқанда, банкир өз ісін өзіндік капиталдың көмегімен жүргізе ме немесе өз банкісінде депозиттелген капиталдың көмегімен жүргізеді ме - мүның еш мәнісі жоқ.

Несие нарығы арғоллы өндіріс пен тауар айналымының өсуі, ел ішінде капитал қозғалысы, капитал салымындағы жинақ ақшаның түрленуі (трансформация), ғылыми-техникалық революция, негізгі капиталдың жаңғыртылуы жүзеге асырылады.

Оның қаржы нарығының құрастырушысы ретіндегі маңызды рөлі үсақ әрі бытыраңқы ақшалай қаражатты біріктіреді әрі нарықтың өндіріс пен капиталды шоғырландырып, орталықтандырылуына мүмкіндік береді. Ақшалай капитал негізінен ақшалай ссудалық капитал түрінде жинақталады. Осыған байланысты алатын болсақ, оқшау процесс ретінде жинақтаудың ешкандай маңызы жоқ, жинақтау ең алдымен өндірістің барысына ыкпалын тигізгенде ғана маңызды болады. Акшалай капиталды макроэкономикалык тұрғыдан жинақтау нақты жинактаумен өзара тығыз байланысты болады. Ақшалай капитал негізінен халықтың жинақ ақшасының есебінен қалыптасатыны белгілі, ал олардың мөлшері елдің жалпы ұлттық өнімдерінде капитал салымының үлесін қалыптастыруда үлкен рөл ойнайды.

Несие нарығының мәні мен рөлі оның функциясын да анықтап береді. Несие теориясында оның функциясының мазмұны мен мөлшеріне қатысты бірыңғай көзқарастар жоқ. Алайда өзінің барлық формасында несие мэні қайта бөлу функциясында, айналымның несие құралын жасаушы функциясында тұрақты түрде пайда болып отырады. Кейбір ғалымдардың теориялық түжырымдарына сүйенсек, Қазақстанның несие нарығына тән төрт функцияны бөліп көрсетуге болады:

• несие арқылы тауар айналымына қызмет ету;

• шаруашылық жүргізуші субъектілердің, халықтың, мемлекеттің, сондай-ақ, шетелдік клиенттердің жинақ ақшаларын тарту;

• ақша қорларын ссудалық капиталда тікелей шоғырландыру және оны өндіріс процесіне қызмет көрсететін капитал салымы түрінде пайдалану;

• мемлекеттік және тұтыну шығындарын өтейтін капиталдың көздері ретінде мемлекет пен халыққа қызмет

көрсетуді қамтамасыз ету, сондай-ақ, аса қуатты қаржы-өнеркәсіп топтарының қалыптасуына ықпал ету. Несие нарығының қүн қозғалысымен оның ақшалай формасында, әр түрлі қорлардың несие ресурстары мен құндь ағаздар түрінде қалыптасуымен және пайдалануымен органикалық тұрғыдан байланысты болатыны белгілі. Оныі деңгейі қоғамдық үдайы өндірісті дамытуға, оның тұтастай әлеуметгік-экономикалық қатынасқа ықпал етуіне кететіі ақшалай қордың қозғалысымен, мөлшерімен және бағытымен өлшеніп, анықталады.

Несие нарығының негізгі қатысушылары - несие беруші және қарыз алушы. Несие беруші (кредитор) неси мәмілесінің ссуда беретін жағы (тарап). Тауарлық өндірістің бұрынғы сатысында несие берушілердің рөлі: сімқорлар орындаған. Оның дамуына қарай ақшалай несиені берушілердің орнын банк мекемелері басты. А; тауарларды ссудаға беруде несие беруші ретінде тауар өндірушілер алға шықты. Несие беруші ссуда беру үші белгілі бір қаражатқа ие болуы керек. Бұл қаражаттың көздеріне оның (несие берушінің) өз каражаты, ресурстарь з кезегінде ұдайы өндіріс процесінің басқа субъектілерінен қайтару негізінде қарызга алынатын қаражат жату: мүмкін. Осы заманғы нарықтық қатынастар жағдайында несие беруші банк ссуданы тек өз ресурстарының есебіне ана емес, сонымен бірге, өз шотында сақтаулы жатқан тартылған ресурстардың есебінен, сондай-а жұмылдырылған кұнды қагаздарды орналастыру арқылы беруі мүмкін.

арыз алушы - бұл несие қатынасында несие алатын әрі алған ссудасын белгіленген мерзімде қайтаруі міндетті тарап. Өсімқорлық кезеңінде 'несиені үсақ шаруалар, қолөнерші-шеберлер, сондай-ак, аса ірі ж< иеленушілер немесе бай адамдар пайдаланды. Кейін банктердің пайда болуына қарай қарыз алушылардь шоғырлануы жүзеге асты. Бұл арада банк ұжымдық несие беруші ретінде алға шықты. Ссудалық мәміледе несі берушіге қарағанда қарыз алушының мынадай ерекшеліктері болды:

• ол ссудалық қаражаттың иесі болып табылмайды, тек оның уақытша иесі ғана бола алады әрі өзіне тиесі емес бөтен ресурспен жұмыс істейді;

— арыз алушы ссудалық қаражатты айналыс саласында да, өндіріс саласында да пайдалана алады. Несие беруші ссуданы өндіріске тікелей шықпай ауысу фазасында (в фазе обмена) береді;

— арыз алушы ссудалық ресурсты өз шаруашылығына пайдаланғаннан кейін қайтарады. Қарыз алушы ссуданы қайтаруы үшін ұдайы өндірістік процесті несие берушімен есеп айырысуға жеткілікті қаражатты босатып алатындай етіп ұйымдастыруы керек;

— арыз алушы уақытша пайдалануға алған құнды ғана қайтарып қоймайды, сонымен бірге, оның ссудалық процентін де төлейді. Бұл арада қарыз алушының өз шарттарын алға тартатын несие берушіге тэуелді болатынын естен шығармауымыз керек.

Несие қозғалысының заңдылығы несие нарығында пайда болатын несие беруші мен қарыз алушының арасындағы қатынасты толығырақ ұғыумызға мүмкіндік береді. Мүны сызба түрінде былайша көрсетуге болады:

Несие берушінің ресурстары

Несиені алу

Несиені пайдалану

Ресурстарды босату

арыз алушының карызды кайтаруы және несие бойынша проценттерді төлеуі

Несие берушінің несие сомасын жэне бұл сома бойынша процентті алуы

11-сурет. Несие қозғалысының сызбасы.

Несие беруші мен қарыз алушы несие қатынасына түсу арқылы өздерінің мақсаттары мен мүдделерінің біртұтас екенін көрсетеді. Олар несие қатынасы аясында орындарын алмастыруы да мүмкін, егер орындарын алмастыратын болса, несие беруші қарыз

Бүгінгі таңда Қазақстанда басқа несие нарықтарына қарағанда Іүгыну несиесінің нарығы жақсы дамып келеді. Ол халық тұтынатын тауарларды сатып алу үшін беріледі. Сатып алынған тұрмыстық техниканың, машинаның және басқа да тауарлардың қүнын біртіндеп бөліп-бөліп төлеуге мүмкіндік беретіндіктен бүгінгі күнде ең қолайлы нүсқаға айналған. Оның үстіне, бүгінгі танда банктер процент мөлшерлемелерін көп төмендетіп, мұндай несиені алудың процедурасын оңайлатты. Бұл осы нарықтың даму қарқынын арттыруға әкелді.

рылыс несиесіне келетін болсақ, елдегі құрылыс жұмыстарының қарқын алуына қарай оған жұмсалатын аражатқа қажеттілік артып келеді. Банктерде ссудалық процентердің кемуі, несие беру рәсімдерінің (процедураларының) оңайлатылуы несие ңарығының үлғаюына себепкер болды.

Банк аралық несие нарығы - несие нарығының айрықша бөлігі. Басқа несие нарықтарында банктер өзгесінің бәрі қарыз алушыға жатса, мұнда тек банктердің өздері ғана несие берушінің де, қарыз алушының да рөлінде болады. Халықтың баспана қажеттілігімен байланысты ипотекалық несие нарығы жылдам өркендеп келеді. Алайда, халықтың көп бөлігінде баспана алуға жеткілікті қаржы болмай тұр, сондықтан да жеке түлғалар үшін ең қолайлысы түрғын үй несиесін ипотекалық қамтамасыз етумен алу болып табылады.

' Авторлармен кұрастырылған.
1,1 ДЕПОЗИТ НАРЫҒЫНЫҢ ЭКОНОІЛШКАЛЫҚ МәНІ МЕН РөЛІ

Шаруашылық жүргізуіпі суоьекті ретінде кез келген қаржы институты өзінің жаргылық ызметін жүзеге асыру үніін қаржы ресурстарын, яғни үй-гимаратты, техника мен технологияны сатып алу; айналыс кашггальш калыптастыру, резервтер күру, еңбекақы төлеу, бюджетке аударымдарды аудару және т.б. үшін ақшалай қаражат көздерін қажет етеді. Мұндай шыгындар өз қаражат есебінен де, әр түрлі жеке жәке заңды тұлгалардың салым ақшаларыньщ немесе депозиттердщ есебінен және қарыз есебінен қаржыландырылады.

Депозитгік операцня^Іар бастапқыда алтын тиъвддьі сақтаудың формалары түрінде пайда болды, яғнн оларды акша сарайларында, айырбасқорларда және т.б. көбірек жинақтау мақсаттарында панда болды. Сақталғаны үпгін песі белғілі бір деңгейде сыйақы төлеуі ажет болатын. Клиенттің тілегі бойьшша анырбасқор езіне сеніп тапсырьшған тиынның нақ өзін сақтауға кепілдік берегін. Мүндай жағдайда шіар шіынған тиындармен ссудалық операцііяларды жүзеге асыра алмайтын, олар иелеріне акша процентін төлейтіндей пайда ала алмайтын. Уақыт өте келе олардан тура нақ сол тиындарды қайтару талап етілмейтін болды -орналастырылған акшаньщ сомасы ғана қайтарылатын. Сақтау мерзімі де рартылады. Егер осыған дейін айырбасқаорлар несиені тек өз капитальша қарай беріп келген болса, ендігі жерде несие үсыну, ссудаға процент алу және ақшаньщ иелеріне өз сомасының бір бөлігін төлеу ^тпін карыз қаражатын пандаланудъщ мүмкіндіктеріне ие болды.

Бүгінгі таңда депозиттііс операци5оардың сан алуан түрлері мен формалары бар және елдер бойынша антарлықгай саралан ан. Алаііда әрбір қаржы институтыңьщ артыкшъшықты міндеттерінің біріне бұрынғыша несиелік рес\рстарлың негізгі көзі ретінде болатын депозіптік базаларды кеңейтіп, салымшыларды көптеп тарту жатады.

Акша жннакгау функцііясын орындай отырып, мәні бойынша халықтың. шаруашылық жүргізуші субьектілердің және т.б. жинақ ақшасы секілді болатын депозиттерге т\'рленеді (трансформацияланады). Клиенттердің барлық салььм ақшалары депозит деп ьшады. Оган орналстырылған каражаттың көздері әр т\рлі. Бүл корпорациялық клиенттердің. мемлекеттік мекемелердің және хәсшорыңдзрдың шоттарынлагы каражат және уакытша пайдаланьілмайтын жұмысшылар мен қызметкфлердің еңоекакысы.

Бүгіндері коммерциялык банкетр әр түрлі депозиттід түрлерін ұсынады. азакстанныи банктік іс-тәжірибесінде олардың мынадай түрпаттары (типтері) бар:

7. Талап етимелі депазшпшер неліесе чек депозшттері салымшыга міндетті өтеуге жататъш чекті жазып беруіне күқық береді Бұл т\рдкң қолайлыгы чектердің ка\"іпсіз боллъімен және ояы жазып беру арқьыы төлемді орындаудағы қарапайымдьшыгымен (оңай бол\ъімен) т\*сіндіршеді, сондай-ақол алғашқы талап етумен ақшаны қолма-қол өндіріп алуға мүмкіндік береді, Чек депозитг^рі қымбат тұратын есептік операциялар мен өткізбелерді (проюдок) жүзеге асыруды қажет етеді, сондықган да банктердің көбісі осы кызмет көрсетулер үшін белгілі бір төлемді белгоеді. Онъщ мелшерінің өзгеруі бір айдың ішінде жазылған чектер саныныд және депозіптер мөлшерінің өзгеруімен катар жүреді. Алайда, банк өзінің кохшерциялық мақсаты \тпін, мысалы, ссуданы 60, 90, 120 күнге жэне контокорренттік несиені беруде пандаланатьш, олардың көзқарасынша жеткілікті болып табьоатьш баланс қалдығын салымшы бір ай бойы шотга сактайтын болса, бүл төлемді ндіріп алудан баюсгер жиі бас тартады.

етіімеіі депозіггке мъшалар жатады:

Банк шотьшдағы завды тұлғаның қаражаты, овың ішінде республикалық және жергілікті мәні бар мемдекеттік бюджеггің қаражаты; Есеп айьфысудагы қаражаг, Басқа башстердің корреспонденттік шотындағы банк қаражаты.

2. Жииаң аңша салымы. Ол халықпен болатьш операцияларда тараган және аса көп емес өтелетін салымга арналған. Оның талап етілгенге дейінгі салымнан тек төлемдерінде. ақшаны алу тәсщдерінде, проценггерді кезеңдік есептеуде ғана айырмашьшығы бар. Кейде онда лроцент бойынша салықтық жеңітдіктер больш туроды немесе ол шоттан ақшаны алуды аддьш-ала хабарлауды шарт етіп қоятъш аз ғана сомадағы сальшды білдіреді.
Бүгінгі таңда казақстандық банктер ұсынып отырган жинактаушы депозитғердің негізғі түрпаттарына жинақ ақша кітапшасындағы шот, жмнақ ақша салымының жагдшы жазылған жазуы бар шот, сондай-ақ депозігг шоты жатады.

Жинақ ақша кітапшасындағы шот - дереу өндіріп алуга болатын, процент әкелетін чектік емес депозитғер. Олардың ерекшеліктері мынада:

• кітапшасы болатын жішақ ақша салымының тіркелген мерзімі болмайды;

• банктердің салымшыларынан осы депозиттерден ақшалай корды аіатынын алдын-ала хабарлауын талап етуге кұ ысы бар болса да, олар (банктер) бұл қадамга көп бара бермейді;

• мұндай шоттар бойынша жоғарғы шек эдетте шектеулі болуы ықтимал;

• шотқа ақшасын енгізу үшін немесе шоттан акшасын алу үшін салым ақшаның иесі
жүзеге асырылған операциялардың барлық детальдары енгізілуі тиіс жинак ақша
кітапшасьш ұеынуы міндетті; * -

• жинақ ақша кітапшасьшьщ шоты міндетті больш табылатын ең аз шамадағы баланс

алдығын сақтауды қажет етпейді.

Жинақ ақша жағдаиын жазатын жазуы бар шот Жинақ акша кітапшасының шотына сас. Ол бойынша тура осындай процент төленеді, бұл да тура осы функцняны орындайды. Олардың арасындагы алырмашьшық мынада: ол бонынша жинақ ақша кітапшасы жүргізілмейді, ал жазуды жүргізу үшш оның орньша шоттың жагдайы туралы кезеңдік жазу пайдачанылады. Бүл рәсім (процедура) салымшыларды басы артық әуреге салмайды, оларды банкке беру қажеттшгінен босатады және олармен қарым-қатынасты пошта арқылы кұруга мүмкіндік береді.

азақстандық депоздт нарығында сақтаушы депозиттің (сберегательиый депознт) мынадай т\рлері усынылады:

• мерзімді жішақ акдіа салымы, ол бойынша не тіркелген мерзім, не салым акша алынбайтын мерзім белгшенеді жэне ол бонынша баска жинақ ақша салымдарымен салыстырғанда ең жогары процент есептеледі;

• осымша жарнасы бар мерзімді депозит түрі, ол бойынша салым ақша сакталатын мерзім ішінде қосымша жарна жүргізу ұйғарылады, осылай ету аркылы оның мөлшері арттырыладьц

• осымша жарнасы болатьш жинақ ащпа сачымы. Бүл шотка кезең сайын келісімшартпен аныктаіган сома ұдайы енгізыіп отырады және белгілі бір сәтке сомадан болатын процент төленеді;

• ағымдағы жинақ акша сальшы. Ол қаражаттың еркін түсімін және еркін алынуын йғарады. Әдетте олар процентсіз болады және зейнетақы, жэрдемақы, шәкіртахы, материатдық көмек төлеу үшін пайдаланьшады;

• тыс, ақшалай-затгай ұтыс т\фі. Ол бойынша сыйақьшың негізгі формасына үдайы ткізілетін лотереядан т\^тсетін ақша-тауар түріндегі сыйлықтар жатады;

• жастардың сышіық салым ақшасы.

3. Мерзшді салым ақша — бұл тіркелген к\иі бар депозит, оларды мерзімнен бұрын жабу айыпщш төлеуте әкеп соқтырады, ал, ол бойьшша сьгііакы салым ақшаның мерзіміне және шамасына қарай есептеледь Салым ақша мерзімінің шегі болуы ыкпшал: бір айдан бес жьпға дейін, кейде одан да көп. Банктер мұндай қаражатты тартута мүдделі. өйткені олардың сомасы тұрақгы әрі оларұзақ мфзімді операциялар үшін пайдаланьшуы м^^Ікін. Сальшшы үшін ұзак мерзімді ақша салшіының мағьшасы ең жоғары процеатті алу болып табьыады. «Мерзімді депозиттер» ата}ъшың өзі^олардьщ қатаң белгіленген өтеу мерзімі барын білдіріп түр. Міне, оньщ жинақ салым ақшасьшан жэне талап етілмелі сатым акшадан негізгі айырмашылығы осында. Алайда, банктер салымшьцшрға мерзімді салым ақшадан мерзімінен бұрын каражатты алуына мүмкіңдік береді, оірақ салшшы қаражатты мерзімді салым акшадан мерзімнен бүрын алғаны үшін белгілі бір мөлшерде айьшпұл төлейді.

Мерзіімді салым ақшаның екі негізгі түрі бар:

• алусыз (без изъятия)

• алу туралы алдын-ада хабарлаумен.

Алусыз мерзшді салъш ащиа ең аз дегенде 1 айдан кем болмайтын ең ұзақ мерзімге енгізіледі. Салымшылар басқа депсшгг түрлеріне қарағанда ең жоғары процентті алады. Салым акша иесіне келісімшартта бңзын белгіленіп ескертілген куні кайтарылады. Банктің ескертілген мерзім ішінде салым акшаға ез қалауы бойынша толық өкімін жүргізуге құкысы бар.

Осы салым ақшалар қабыдданатын мерзім негізгі топтарга бвлінеді:

• 30 күннен 89 күнге дейін;

• 90 күннен 179күнгедешн;

• 180 күннен 359 күеге дейін;

• 360 күннен көп мерзімге.

аражатты сілдын-ала хабарландырумен мерзшді сальш ақіііадан алу берілу мерзімі келісімшартта бұрын ескертілетін, сапымшының арнайы өтінішінің банкке кеп түсуін талап етеді. Осы мерзімге сэйкес процент мөлшермелері белгіленеді. Егер клиент банкке қаражатты алатыны туралы хабарлайтын болса, онда банк алдағы өзгертулерді ескере отырып, басқа көздерден өзінің активті операциясын кайха қаржыландырады, әрбірден соң каражатты алу нақты шыгындармен байланысты болгандықтан банк клиент табысының шамасын кемітуге ьшы.

Б\тінгі танда банк қаржы нарығында көрсетілетін қызметке катысты өз көзкарасын қайта

арастыруда, салымшылар өз ұсыныстарымен қашан келеді деп тосып отыра берменді.

осымша акшалай қаражатты тарту мақсагында олар пассивпен басқарылатын, қажетті

ақшалай қаражатты жылдам алуға мүмкіңдік беретін артықшылыгы бар акша кұралдарының

жиынтыгын пайдаланады. Мысалы, шетелдік іс-тэжірибеде баскарылатын пассив арқылы

аражатты тартудың негізгі формаларына мыналар жатады: депозит сертификаттары, банк

бондары.

Депозшп сертификаты сальшшының немесе оның құқыгын иеленушінің мерзімі

біткенде салым ақшаның сомасын немесе ол бойынша процентті алу кұкыгын айгақтайтын

ақшалай қаражаттың салымы туралы эмитент-банктің жазбаша куәлігін білдіреді. Ол табысты

нды қағаздардың бір түріне жатады, сол себепті де сатылган тауарлар мен көрсетілген

ызмет үшін есеп айырысу немесе толем құралы ретінде қызмет етпейді. Сертификатты

айтарудың мерзімі келгенде банк оны ұсынушыга тиісті төлемін төлецді. Бұл қаражат

есептелуі тиіс шотты көрсетумен оның иесінің өтінішінің негізінде жүзеге асырылады. Банк

талап қүкыгын қайта табыстау келісімшарттарының үздіксіздігін (непрерывность ряда

договоров), сондай-ақ өкілетті түлганың қойылған қолының, мөрінің және атауының сәйкес

келуін тексереді.
азақстандық депозит нарышның сегменті .

Күрделі динамикалық ж\ТІе болып табьшатьш ҚР депозит нарыгы ішкі және сырткы факторлардың әсерін ұдайы сезінеді. Әрбіреуі ез мүддесін жүзеге асыруга ^ітылатын көптеген субъектілермен берілетін ол, сонымен қатар, Қазакстан экономикасыида алыптасқан негізгі ағымдардың арнасынан табылады.
17-тарау. азақстандағы мемлекеттік реттеуші органдар * 221

17-тарау

АЗАҚСТАНДАГЫ \1 ГМ IЕКЕТТІК РЕТТЕУШІ ОРГАНДАР


17.1.

ҚАЗАқСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫң қАРЖЫ НАРЫғЫ МЕН қАРЖЫЛЫқ үЙЫМДАРДЫ РЕТТЕУ ЖәНЕ қДДАғА-ЛАУ ЖөНІНДЕГІ АГЕНТТІКТІң НЕПЗГІ МШДЕТТЕРІ МЕН ФУНКЦИ-ЛАРЫ

Қазақстан Республикасы Президентінің қаулысына сойкес қаржы нарығындағы қызметті реттеу және қадағалауды жүзеге асыратын өкілетті орган 2004 жылы қүрылған — Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржылық үйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі Агенттік болып табылады.

Оның міндеттері:

• қаржылық қызметті түтынушылардың завдық және қүқықтық мүдделерін бүзуға жол бермеу шараларын жүргізу;

• қаржы үйымдарының түрлеріне сәйкес қызмет жүргізудің бірдей талаптарын қүру;

• қаржы үйымдарының қызметтерін реттеудің және бақылаудың әдістері мен стандарттарының деңгейін котеру және оларға берілген міндеттемелердің толық және уа-қтылы орындалуын қамтамасыз ету.

Агенттіктің негізгі функциялары:

• қаржы үйымдарының ашылуына рүқсат берілуі ППП қайтарып алынуын, олардың оз еркімен қайта үйымдастырылуы жоне жойылуын, қаржы үйымдарының бөлімшелерін ашуға келісімін, сонымен қатар көрсетілген рүқсаттарды беру тәртібін анықтау;

• бедгілеиген тәртіпте каржы үйымдарының баскаруттіы қызметкерлерін бекітуге келісу немесе бас тарту;

• қаржы нарығында кәсіби қызметті жүргізуге лицензияны қайтарып алу, тоқтату және беру тортібін, Қазақстан Республикасының заңнамасында корсетілген жағдайларға сәйкес қаржы үйымдарының аудитін реттеу;

• қаржы үйымдары, қаржылық қызметті түтынушылардың шарттарының орындалуына, Қазақстан Республикасының аумағында басқа да заңды және жеке түлғалар үшін міндетп нормативті заңцы актілерді шығару;

• қаржы үйымдары үшін пруденциалдық нормативтерді және басқа да міндетті нормалар меп лимиттерді бекіту;

• Қазақстан Республикасы Үлттық Банкімен бірігіп, халықаралық стандарттарға сәйкес қаржьшық және басқа да есеп берудің формаларын, сонымен қатар қаржы үйымдары мен олардың аффилиирленген (үлестес) түлғаларымен берілу тізімін және мерзімін анықтау;

• каржьшық үйымдардың Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру, бухгалтерлік есеп стандарттары туралы завдарының орындалуына бақылау жасау;

• Қазақстан Республикасының заңдарымен қарастырылған жағдайларда және шегінде қаржылық үйымдары мен олардың аффилиирленген (үлестес) түлғаларының қызметін бақылау;

• Қазақстан Республикасының заңнамасымен қарастырылған санкциялар және шектеу шараларының әсерін қолдану тәртібін анықтау;

• Қазақстан Республикасышйң заңнамасымен қарастырылған Республикасының Үкіметімен ақылдасу бойынша қаржылық мәжбүрлі түрде сатып алу туралы шешім қабылдау;

• Қазақстан Республикасының заңнамасымен қарастырылған үйымдардың тарату комиссиялары қызметін бақылау; қаржылық үйымдар туралы мәліметтерді басып шығару.

• ~ /% | ҚАРЖЫ МИНИСТРЛІП МЕН 1 / .£. I ҚАЗАқСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ

ҮЛТТЫқ БАНКІНІң қүРЫЛЫМЫ ЖәНЕ
222 + III БӨЛІМ. аржы нарығын реттеу

1 ОЛАРДЫң қЫЗМЕТТЕРІ

Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігі қаржы нарығында бір жағынаы мемлекетгік бағалы қағаздардың эмиссиясын жүзеге асырушы орган, ал екінші жағынан, мемлекеттік реттеуші орган ретінде қызмет етеді.

Осыған байланысты қаржы нарығын реттеу процесіне қатысатын негізгі ішкі министрліктің болімшелері мыналар:

1. Қаржьшық-валюталық бақьшау комитеті.

2. Қазынашьшық.

3. Бас салықтық инспекция.

4 Қаржы Министрлігінің активтерін және мемлекеттің мүлкін басқару Департаменті.

5. Жекешелендіру туралы Департамент.

6. Кедендік бақылау бойынша Комитет.

Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің Қаржы нарығын реттеу облысындағы маңызды функциясы — Қаржьшық-валюталық бақылау комитеті тарапынан қаржылық бақылауды жүргізу болып табьшады. Ол өз бетімен ревизиялар мен тексерістерді үйымдастырып жүргізеді, бюджеттік және бюджеттен тыс қорлардың орындалуын, ақша айналымының үйымдастырылуын, валюталық және несиелік ресурстардың қолданылуын, мемлекеттің ішкі және сыртқы қарыздарының, мемлекеттік резервтердің жағдайын және тағы сол сияқтыларды бақьшайды.

Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің мемлекеттік қаражаттарды мақсатты және үнемді қолданьшуын жүзеге асыратын басқа да бір бөлімшесі Қазынашылық және оның аумақтық органдары болып табылады. Қаржылық тәртіпті жақсарту мақсатында оған мынадай қүқықтар берілген:

« министрліктерде, ведомстваларда, кәсіпорындар-да, мекемелерде және үйымдарда ақша қүжаттарын, бухгалтерлік есеп тіркеулерін, есеп берулердің, жобалардың, сметалардың жоне Қазақстан Республикасының республикалық бюджетінің қаражаттарын пайдалану және есептеумен байланысты басқа да қүжаттардың тексеруін жүргізу;

• Қазақстан Республикасының республикалық бюджетінің қаражаттарын пайдаланатын косіпорындардың, мекемелеодің, үйымдардың шоттары бойынша операцияларды тоқта^ггу;

• кәсіпорындар, мекемелер, үйымдардың бюджеттік жоне бюджеттік емес қаражаттарды мақсатты емес бағытта пайдалануы жағдайындағы айыппүлдың салынуы мен толетуі;

• қазынашылық органның лауазымды түлғасының жазбаша нүсқауы негізінде қаржылық тәртіпті бүзғанын растайтын қүжаттарды алып тастау;

• тексеріліп жатқан органдардың басқарушыла-рынан және басқа да лауазымды түлғаларынан бюджеттің орындалу тәртібінде көрсетілген бүзушылықтарды және жетіспеушіліктерді жоюын талап ету.

Салықтық бас инспекция Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің қүрылымына кіретін функционадцық және аумақтық белгілері бойынша үйымдастырылған бірыңғай инс-пекциялау жүйесі болып табьшады. Бүл бөлімше мынадай міндеттерді орындайды: салық заңнамасының орындалуын бақылау; Қазақстан Республикасы субъектілерінің, жергілікті озіндік басқару органдарының Қазақстан Республикасының заңнамасымен бекітілген бюджетке салық және басқа да толемдердің дүрыс есептегенін, толықтьшығын жөне өз уақытында төлегендігін тексеру.

7. Басқа міндеттерімен қатар, Қаржы Министрлігінің активтерін және мемлекеттің мүлкін басқару Департаментінің негізгі міндеттеріне мемлекеттің пайларын, Акционерлік қогамдар және компаниялардың акция пакеттерін басқаруды қамтамасыз ету жатады. Аталған Департаменттің қарамағында 1995 жылға дейін Орталық тіркеуші және Орталық депозитарий қызметін атқарған Ақпараттық-есептік орталық қалып отыр.

Қаржы нарығын реттеу мақсатында жекешелендіру бойынша Департамент мынадай қызметтерді орындайды:

• мемлекеттік мүлікті жекешелендіру мәселелеріндегі мемлекеттік саясатты жүзеге асыру;

• мемлекеттік пайларды, акционерлік қоғамдардың акция пакеттерін басқару;

• Қазақстан Республикасының мемлекеттік меншігіндегі объектілерді сақтауды үйымдастыру;

• бекітілген тәртіп бойынша инвестициялық-жекешелендіру қорын лицензиялау және олардың қызметін бақылауды жүзеге асыру.

2004 жылдан бері Кеден Комитеті Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің қүрамына енді. Кеден Комитеті — атқарушы биліктің мемлекеттік қүқықтық қорғау органы және кеден ісі саласында, салық, т.б. байланысы бар салаларда өзінің міндеттерін, тапсырмаларын орындауға арнаулы өкілеттілік берілген орган болып табылады.
224 Ф ІП БӨЛІМ. аржы нарығын реттеу

Қазақстан Республикасының Үлттық Банкі ақша айналымын және несиені реттейді, үлттық валютаның айырбастау бағамының қозғалысын түрақтандырады және бақылайды, іскерлі белсенділік, баға, жүмыспен қамту« деңгейіндегі ауытқуларды теңестіреді.

Сонымен қатар, ол үлттық қарыздарды басқару, валюталық реттеу, үкіметтің қаржылық операциял.ары сияқты салаларда Үкіметтің агенті бола алады. Ол Үкіметтік депозиттерді басқа-рады. Үкіметтің кірістері мен шығыстары Қазақстан Республикасы Үлттық Банкінің шоттары бойынша өтеді. Осыдан басқа банк Үкіметке облигацияларды шығарудың ең қолайлы кезеңін, олардың бағасын, табыстылығын анықтауға көмектеседі.

Қазақстан Республикасы Үлттық Банкінің ең негізгі міндеттерінің бірі — мемлекеттік қарызды басқару, демек, айналымдағы тікелей және кепілденген облигациялардың орналасқан болігінің мақсатты өзгеруі. Мемлекеттік қарызды басқару Үкіметтің мақсаттарымен байланысты болуы қажет. Мысалы,. қазыналық саясатқа қарсы болмау қажет. Бүл кезде мынадай мәселе туындауы мүмкін: бір жағынан Үкіметті қолма-қол ақшасыз қалдыруға болмайды, екінші жағынан — ақшаны алу бюджет тапшылығымен күресті әлсірету қажеттілігімен байланысты болуы мүмкін. Осыдан, Үлттық валютаға сенімділік азаяды.

Жоғарыда айтылғандай, Қазақстанда баяу және қиын болса да нарыққа өту процесі жүріп жатыр, жаңа экономикалық қатынастар қалыптасып, салықтық және заңдық базалар жақсар-тылыіц нарық инфрақүрылымы қалыптасуда және осы процестердің логикалық аяқталуы ретінде қаржылық нарық қалыптасуда. Қаржы нарығын қүру және қызмет ету процестерін реттеу механизмін тиімді үйымдастыру э&әне оның дамуындағы негізгі шарттардың бірін — долме-дәл қүқықтық қамтамасыз етуді орындау — реформаның маңызды және бірінші кезектегі міндеті болып отыр. Мүндай жағдайда нарықтық экономиканың дамуына бірнеше мемлекеттік ведомстволардың қатысуы, елдің қаржы нарығына қатысты стратегиялық немесе жедел басқару шешімдерінің барлық оң жоне теріс жақтарын қарастыруга мүмкіндік береді.

АРЖЫ ДЕЛДАЛДЫҒ

І-бөлімде толық қарастырьшаңдай, кез келген мемлекетгің қаржы жүйесі қаржы ресурстарын шоғырландырады және орналасшрады. Олар бүл функцияны неғүрлым тиімді орындаса, әркімнің өз жсспарын соғүрлым жүзепе асыратьш нақты мүмкіндігі болады. Осылайша қоғамның әл-ауқатына және әндірістің жоғары деңгейіне қол жеткізе аламых

Қаржы нарығьюың тауарын еату-сатып алу, мәселен, белгілі бір мерзімге ақша қаражаттарьшъщ . келісілген сомасьш қайтару сошщі қаржьшық міндетгемелерііеа жүзеге асады. Несие берушінің қаржы міңцетгемесіне ие болуы үоіін оның белгіленген мерзімде нақты ақша қаражаттарды алатын қүқыкка ие болуы керек.

Мүндай міндеттеме қаржышқ талап деп аталады. Оны дезщалдар түпкілікті инвесторға бүдан былай тартымды болмайтывдай етіп кайта қүрады. Қаржы нарығында тікелей қаржыландырудың жетіспеушілігі байкалды, ал оны' толықтыру үшін деддалдар пайда болады. Олардың комегі арқылы несие беруші мен қармз алушының арасындағы қиьщдықтар жойылады. Олар тікелей қаржылық талапты сатып алып, оны басқа сипаттамасы (өтеу мсрзімі, номинал қүны) бар тікелей болмайтын талапқа айналдыраңы да сатады. Түрлендірудің (трансформаішя) мүндай проііесі делдалдық атауьша ие, ал, субъеетілер қаржы делдалдары немесе қаржы институттары деп аталады.

Қаржы деддалдары коптегем артыкшылықтарға ие. Ең аджымен, олар өз ісін жетік білуіне қарай мәмілелерді ауқымыньщ (масштаб) тиімділік есебінен үнемге қол жеткізуге болатын мол-шерде жүзеге асырады. Екіншіден, қаржы делдалдар трансакшялық шығындарды оңай азайтады. Үшіншіден, олар ақпаратқа қол жеткізетін көптеген м^^мкіндіктерге ие орі олар оның шынайылығын оңай анықтай ашды.

Қаржы делдалдарына уақьпша бос ақша қаражаттары бар (несие берушілер) экономикалық субъектілер де, ақшалай қаражапарға мүқтаж (қарыз алушылар) субъектілер де мүдделік танытады, ейткені олар қаржы делдалдарынан нақты артықшылықтары шн пайдасы бар қаржы өні^шерін алады.

Төртіншіден, делдалдар несие нарығыньщ қатерін азайгуға септігін тигізетіндіктен, олар уақытка қарай немесе басқаша жолмен бірлестірілген несиені бсру барысында несие берушілерге салым ақшаны қаржылық қүравдардың түрлері бойынша бөлу арқылы қатерді әртараптандырады (диверсификация). Қаржы деддаядары болмаса, несие қатері жошрьшап кетеді. Тек делдалдар ғана қарыз атушыньщ төлем қабшспілігін тексеретін жүйені жасаңды және өз қызметін тарататын жүйені үйымдастырады, оның бұл әрекеті де несие кдтері мен несиелеу шығынын кемітеді.

Бесіншіден, қаржы институггары өз клиенттерінің өтімділік деңгейінің түрақты болуын және қолма-қол ақшаны апгудың мүмкіндігін қамтамасыз етеді, өйткені қаржы институттарының өздері қолма-қол ақша формасында ез активтерінің бслгілі бір үлесін үстау мүмкіндігіне ие. Екінші жағынан, мемлекет кейбір қ^>жы институтгары үшін өтщщлікті реттейтін заң нормаларын белгілейді. Мәселен, коммерцшлық банктер үшін резервтерщ нормативтері арқьшы орталық банктің және кассаның шоттаіжңда ақшалай қаражаттың ең аз шамасындағы қалдығын колдаү заңмен қамтамасыз етіледі.

Дедцадцандырылған қаржылшдырудың сызбаларын жүзеге асырудың нәтижесінде несие беруші де, қарыз алушы да ез пайдаійрмн алады:

• қаржы делдадцарн қолайлы жағдайда қарызды дайын күйінде беретін несие берушілерді іздфгірудің мәселесін оңайлатады;

• экономмкалық жщай қалыпты болатын болса, қарыз алушының несие молшерлемссі қаржы делдалдардшшң көмегімен әдетте төмен болады, өйткені олар салымшының

несиелік тоуекелі^ііін хемітеді жэне қаражатгы

.. • - -у
і-үрінде сатудан алады. Бүл компаниялардын кнзметі заңдык және атқарушы үкімет органдарьшың нормативтік акгілерімен рсттеледі: '

Қаржы компанияларының мынадай түрлсрі бзр:

* несиелік және лизингтік операшіяіарға мамандандырылған компания;

* бөлііьбөліп төлеу қүқығымен түтыну несиссін беруші компания;

« бөлшек сауда кәсіпорындарына несж беруші компаниялар.

Қаржы делдаддарымен жүзеге асыратъш оверациялардың мөлшері артып келді. Бүл арала дамыған елдердс қызмет мөлшерінің салыстырмалы түрде өзгергені байқалды және бір мезгілде жекелеген кархьшық институттардың акпіь мөлшерінің де салыстырмалы түрде өзгергені байқалды. Мәселен, АҚШ-та соңғы 30 жьшын ішінде өзара және мемлекетгік зейнетақы кор-ларының үлесі айтарлықтай өсті, ал, депозитпк институттардың үлесі кеміп кеткен. 1975 жылы қаржылық делдаддардың жііынтық қаржы акгштершде коммерциялық банктердің үлесі 40%-ті қүраса, 1998 жшы ол шамамен алғанда 27%-незгйін кеміген, ал, өзара қордың үлесі 2-ден 19%-ке дейін өскен. Ъзик жүйесінен ақша-несие рес\рсіарының қүйылуына тек нақты нарықтық күштер ғана емес, соньшен бірге, өзіндік капиталяын мөлшеріне қатаң талап қойған және сақтандыру шығындарын арттыру бойынша ережесі белгілеяген АҚШ банктерінің өз саясаты да әсерін тигізеді. Казакстакда соңғы жылдары қаржылық делдаілардъщ нарықтағы үлесі айтарлықтай өсті. Мүнда 2000 ^сыіға дейін оның негізгі көпшілігін коммерциялық банкгер, зейнетақы қорлары және сақтандыру компаниялары қүрса, соңғы жыілары әр түрлі несие серіктестіктері мен қаржы колшаншіларьошң саны біршама артқан.

БАҚЫЛАУ СҮРАҚТАРЫ

1. Қаржы делдащығының артықшылығы неде?

2. Қаржылық дслдалдардың нсгізгі санаттары канззй?

3. Депозиттік мексмслердің ерекшслігі неде?

4. ЖІІнақ мексмелерінің ерекшелігі нсдс?

5. Зейнстақы қорлары мен сақтандыру компаниялзрының қаржы нарығындағы рөлі қандай?

6. Қаржылық деддалдарды мамандандырудың артыкиылығы недс?

і
14-та рау

НЕСИЕЛІК СЕРІКТЕСТІКТЕР, ҚАРЖЫЛЫҚ КОМПАНИЯЛАР

ЖӘНЕ ЛОМБАРДТА

Экономиканың жекелеген салаларында қызмет ететін қаржылық институттарға иссиелік серіктестіктер, ломбардтар, қаржылық компаниялар және т.б. жатады.

Қаржылық нарықта елеулі орынды белгілі бір шаруашылық субъектілерін қаржыландыру мсп оларға қызмет көрсету мақсатында қүрылған банк болып табылмайтын заңды түлғаны білдіретін несиелік серіктестіктер алады. Олар өз қызметтерін ссудалық және басқа да банктік операцияларды жүргізуде елдің тиісті мемлекеттік органы берген лицензия негізінде жүзеге асырады. Мүндай мемлекеттік өкілетті орган ретінде елдің орталық банкі шығады. Жекелей алғанда, Қазақстанда мүндай орган ҚР-сының Үлттық Банкі болып табылады. Несиелік серіктестіктер томен пайыздар арқылы жеке түлғаларына салымдарын тарта алады. Сонымен қатар, олар шағын бизнестің шаруашылық субъектілеріне немесе жеке түлғаларға қысқа мерзімге үлкен емес сомаларда ыесие беруге мүмкіндіктері бар.

Қүрылтайшьшық келісім-шарт негізінде жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасында қүрылған олар өз жарғысына сәйкес қызмет етеді. Несиелік серіктестіктің қатысушыларының саны 3-тен кем болмауы керек, олар оның міндеттемелері бойынша жауап береді және олар енгізген міндетті салымдар мен қосымша жарна қүны серіктестіктің қызметі мен байланысты зияндар тәуекелін көтереді.

Несиелік серіктестік өз міндеттері бойынша барлық мүлкімен жауап береді және өзінің қатысушьшарының міндеттері бойынша жауап бермейді.

Ол коммерциялық үйым бола отырып, Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржылық үйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі Агенттігінің лицензиясы негізінде жекелеген банктік және басқа да операцияларды орындайды. Несиелік серіктестіктер мүлкіне меншік қүқығы негізінде ие болады және ол оның қатысушьшарының міндетті төлемдері мен қосымша жарналары, олар алған табыстар, сондай-ақ, ҚР-сының заңнамасымен тиым салынбаған басқа да көздер есебінен қалыптасады.

Несиелік серіктестіктерді мемлекеттік қолдау ауьшшаруашьшық өндірісін несиелеу үшін тиісті жьшдың бюджеттерінде қарастырьшған сома шегінде республикалық және жергілікті бюджеттердің қаражаттары есебінен жүзеге асырьшуы мүмкін. Несиелік серіктестіктің қүрылтайшылық қүжаттары қүрылтайшылық келісім-шарт және жарғы болып табылады.

Қүрылтайшьшық келісім-шартта ҚР-сының заң актілерімен қарастырылған мәліметтерден басқа мыналар болуы керек:

• серіктестікке кіргенде төленетін міндетті салымның ең аз шамадағы көлемі;

• қатысушьшардың міндетті төлемдерді төлеу шарттары және тәртіптері;

• таза табысты бөлу тәртібі; Жарғыда ҚР-сының заң актілерімен қарастырылған мәліметтерден басқа мыналар болуы керек:

• фирманың атауы және орналасқан жері;

• қатысушылардың міндеттері және қүқықтары;

• қатысудың шарты және тәртібі;

• жарғылық капиталдың көлемі туралы мәлімет;

• қатысушьшардың қосымша жарналарын төлеу шарты және тәртібі;

• несиелік серіктестіктің органдары туралы ереже, шешім қабыдцау тәртібі, соның ішінде, қатысушылардың жалпы жиналысында бар және үсынылған қатысушылардың төрттен үш бөлігінің көпшілік дауысы қажет сүрақтар бойынша ережелер;

• несиелік серіктестіктің органдары арасындағы өкілеттіктерді бөлу;

• ақІІІаиы орпаластыру тортібі;

• жаргыга озгертулер жоме толықтыруларды сигізу тортібі;

• рсзсрнтік капиталды қолдану жоне қалыптастыру тортібі.

Нссислік ссріктсстік Агенттікке озінің жарғысына енгізген толықтырулар мсп озгсртулср туралы, оны қабмлдаган күіпісн бастап 1 ай ішіндс хабарлауы қажет.

Әлемдік тожірибеде нссиелік серіктестіктердің қызмеггерінің басталуы 1900 жылдарга жатқызылады. Бүл кезеңде коммерциялық банктер жеке түлғаларға толық қамтамасыз стілмсгсн аз ғана несисні беругс де аса қызығушылықтары болған жоқ. Несислік ссріктсстіктср (одақтар) "клубтар" сияқты үйымдасқан еді, онда оның қатысушылары оз жинақтарын бір пулға біріктірім, оларды бір-біріне қарызға үсынды. Несиелік серіктестіктер озара несиелеу институттары болыи табылады. Оздерінің аздап жинақтаған қаражат сомаларын сақтағысы кслстін жскс түлгалардың депозиттерін қабылдай отырып, олар белгілі бір шарттар негізінде оз қатысушыларын нссиелсйді. Ыесиелік серіктсстіктің ор мүшесі серіктестік беретін мүмкіншіліктерді қолдану, яғни дирскторлар кеңесінде дауыс беру және олардың комегімен қаражатгар алу үшін бір ІІемесе бірнсиіс жинақтаушы "пайлары" немесе жарғы қорында үлесі болуы қажет. Несислік ссріктсстіктсрдіц міндеттері жинақтаушы және чектік шоттар (пайлар) есебінен қалыптасады. Оздсрініц қаражаттарын олар үйым мүшелеріне қысқа мерзімді түтыну ссудасы түрінде беруі мүмкін.

Несиелік серіктестіктің қатысушылары мынадай іс-әркеттерге қүқылы:

• оның қызметтерін пайдалануға;

• басқару ісіне қатысуға;

• несиелік серіктестіктердің органдарын сайлау және сайланбалы болуға;

• серіктестіктің қызметінен табыс алуға;

• қүрылтайшьшық қүжаттар және қолданыстағы Заңға сәйкес несиелік серіктестіктердсн табыс алуға;

• қолданыстағы Заңмен және несиелік қатынастың жарғысымен қарастырылған тортіпке қатысуға тиым салуға;

• несиелік серіктестіктің жарғысымен қарастырылған тәртіпте оның бухгалтерлік жоне

басқа да қүжаттарынан оның қызметі туралы ақпарат алуға.

Қатысушылардың ҚР-сының заң актілері және жарғылық қүжаттарында қарастырылғаи басқа да қүқықтары болуы мүмкін.

Несиелік серіктестіктерге қатысушылық мынадай жағдайларда тоқтатылады:

• өз еркімен шығу;

• өз үлесін несиелік серіктестіктің басқа қатысушьшарына немесе үшінші түлғаға беруі;

• несиелік серіктестіктердің талабы бойынша қатысушылар қатарынан шығару;

• несиелік серіктестіктің қызметінің тоқтауы;

• ҚР-сының заңцарымен қарастырылған басқа да жағдайларда.

Несиелік серіктестіктен ерікті түрде шығу туралы өтініш басқармаға берілуі керек, ол өтінішті берілген күннен бастап 1 ай ішінде қарастырылуы керек және серіктестіктің жалпы жиналысында қорытывды шығаруы тиіс.

Несиелік серіктестікке қатысу несиелік серіктестік алдындағы алынған мүліктің міндеттемелері орындалғаннан кейін, қатысушының ерікті шығу жолымен тоқтауы мүмкін.

Серіктестіктің қатысушысы өз міндеттерін бүзғанда, орындамағанда, сонымен қатар, серіктестікке зиян келтіргенде, серіктестік жалпы жиналыс шешімімен сот арқьшы қатысушыны еріксіз түрде қатысушьшар қатарынан шығаруға және мүндай қатысушы үлесін қайта сатып алуға қүқығы бар.

Қандай да бір несие серіктеЪтігі қатысушысының өзін несие серіктестігінен мәжбүрлеп шығарғаны және өзінің үлесін мәжбүрлеп сатып алғаны туралы шағымы сот тәртібімен шешіледі.

Қатысушы үлесін еріксіз сатып алғандағы және несиелік серіктестіктен шығарып тастау шешімін соттық тәртіпте шағымдануына болады.
Несислік ссріктсстіктің органдарына мыналар жатады:

• жоғарғы орган — несиелік серіктестік қатысушыларының жалпы жииалысы;

• атқаруіны орган — басқарма;

• бақылаушы орган ~ ревизиялық комиссия.

Қадағалау кеңесін қүруды несиелік серіктестіктің жарғысы қарастыруы мүмкін.

Несиелік серіктестік қатысушыларының жалпы жиналысын жүргізу тортібі оның жарлығымсн сдрастырылады. Дол осы жалпы жиналыс жарғының мақсаты мен міндеттеріне сойкес шешім сдбылдайды, басқарманың шешімін бекітеді немесе қабылдаудан бас тартады.

Несиелік серіктестік қатысушыларының жалпы жиналысының ерекіпе компетенциясына ^ынадай ішкі ережелерді және басқа да қүжаттарды бекіту жатады:

• қызметтің бағыты;

• несиелік және инвестициялық саясат;

• басқарма мүшелерінің, ревизиялық комиссияның жоне басқа да қызметкерлердің еңбекақылары көлемін анықтау;

• қатысушылардың қосымша жарналарды беру тәртібін бекіту;

• активтерді есептен шығару тәртібі;

• несиелік серіктестікке қатысушыларды қабылдау және шығарып тастау;

• жылдық шығындар және кірістер сметасын және оның орындалуының есебін бекіту;

• есеп саясатын қалыптастыру;

• жылдық қаржылық есеп беруді бекіту және т.б.

Егер жалпы жиналыста қатысушылар саны 50%-дан кем болмаса, онда жалпы жиналыс завды болады. Егер күн тәртібіне енгізілген сүрақтардың шешімі білікті қатысушылардың коитігімен немесе бірауыздан шығу керек болса, оған барлық қатысушылардың ³/2 болігін қүраса, онда жиналыс өкілетті шешім қабылдайды.

Несиелік серіктестіктің басқармасы жалпы жиналыспен тағайындалады, ол ағымдағы қызметті басқаруды жүзеге асырады және жалпы жиналыста өз қызметі туралы есеп береді.

Басқарманың өкілеттіктері:

• несиелік серіктестіктің қызметіндегі ішкі ережелерді қабылдау және келешекте олардың өзгерістері туралы үсыныстар даярлау;

• несиелік және инвестициялық саясат жөніндегі үсыныстарды дайындау және оларды жалпы жиналыстың қарастыруына беру, ішкі несиелік саясат және несиелік комитет туралы ережелерді дайындау;

• жылдық табыстар және шығыстар сметасын беру және оның орындалуына есеп беру;

• жьшдық қаржылық есеп беруді үсыну және дайындау;

• жүмысшылардың еңбекақы көлемдерін бекіту;

• несиелік серіктестікке қатысушьшардың кіру және шығу сүрақтары бойынша қүжаттарды дайындау және оларды қатысушылардың жалпы жиналысына шығару;

• несиелік серіктестіктің ағымдағы қызметімен байланысты басқа да өкілеттіктерді жүзеге асыру.

Басқарма бірыңғай орган бола алмайды және оның мүшелерінің саны тақ болуы қажет, бірақ (ГІІІтен кем болмауы қажет. Басқарманы төраға басқарады, ол несиелік серіктестік ;атысушыларының жалпы жиналысында тағайындалады.

Жалпы жиналыстың шешімі, бойынша басқарманың төрағасы мен мүшелері несиелік :еріктестіктің қатысушылары болмайтын түлғалардан тағайындалуы мүмкін. Бірақ, басқарманың ;үрамында бір немесе бірнеше несиелік серіктестік қатысушылары болуы керек.

Егер жиналысқа оның 2-3 мүшесі қатысса, басқарма оның қарамағындағы сүрақтарды шешуге ;үқылы. Шешім басқарма мүшелерінің көпшілік дауысымен қабьшданады.

Несиелік серіктестіктің ревизиялық комиссиясы болуы қажет.

\вторлар құрастырған.
лшзиялық комиссияға нссиелік серіктсстіктің, несислік комитст басқармаларыііьщ горагасы .(С мүіпслсрі, олардың жапүялары мсн жақын туған-туыстары кірс алмайды. Рснизиялық комиссиимың окілетгіктсрі:

• жоспарлы жоне жоспарсыз тексеріс откізу жолымен нссислік ссріктсстіктің, оныц органдары түлғаларының жасаған операцимларын жоне қызметгсрін нссиелік ссрік-тестіктің ішкі қүжаттарының ҚР-сының заңнамасыпа сойкестігіи амықтау;

• жшніы жииалысқа жоне басқармаға несислік ссріктестіктің қызмстім жақсартуга

үсыныстар беру.

Несислік серіктестік лицензия негізінде жекелсген банктік жоне басқа да опсрацимлар түрлсрін жүзеге асыруға қүқылы:

• кассалық операциялары: қабылдау, беру, қайта санау, айырбастау, іріктеу, банкноттар мен тиындарды орау жоне сақтау;

• аудару операциялары: ақшаны аудару бойынша тапсырыстарды орындау;

• қарыздық операциялар: қайтарымдылық, мерзімдік және толемдік шарттарында несиелерді ақша формасында беру;

• несиелік серіктестік қатысушьшарының тапсырыстары және олардың банктік шоттары бойынша есептеулер;

• сейфтік операциялар: қүжаттық формада шығарылған бағалы қағаздарды, қүжаттарды және қүндылықтарды сақтау бойынша қызметтер;

• лизингтік қызметтер;

• несиелік серіктестік қатысушьшарының банктік шоттарын ашу және жүргізу;

• серіктестік қатысушьшары үшін олардың міндетті салымдары және қосымша жарналар сомасы шегінде ақша формасында орындалуын қарастыратын банктік кепілдемелерді, банктік тапсырыстарды және басқа да міндеттемелерді беру;

• шетел валютасымен айырбастау операцияларын үйымдастыру.

Несиелік серіктестіктер өз қызметтерін үйлестіру, қорғау және жалпы қызығушьшықтарды үсыну, біріккен жобаларды жүзеге асыру және басқа да міндеттерді шешу үшін ҚР-сы заңна-масына сәйкес несиелік серіктестік ассоциациясы (одақтар) формасында қүрылуы мүмкін, сонымен қатар, біріккен қызмет туралы келісім-шарт негізінде консорциумда бола алады.

Қүрылтайшьшық қүжаттармен өкілетті қатысушылар шешімі және несиелік серіктестік органдарының шешімі бойынша ол кез келген негіз арқьшы жойылуы мүмкін.

Сот шешімі бойынша несиелік серіктестік мынадай жағдайларда жойьшуы мүмкін:

• банкроттық;

• жекелеген банктік және басқа да операцияларды жүзеге асыруға лицензияны алу;

• қатысушылар санының азаюы немесе жарғылық капиталының ең аз шамадағы деңгейінің азаюы;

• ҚР-сының заң актілерімен қарастырылған басқа да жағдайлар.

Депозиттік үлгідегі қаржылық институттардан несиелік серіктестіктердің бірқатар артықшьшықтары бар. Несиелік серіктестіктер табысқа салынатын салықты төлеуден босатылады және монополияға қарсы заңцылықтың субъектілері болып табылмайды. Бүл оларға біріккен кәсіпорындарға қатысуға мүмкіндік береді.
ҚАРЖЫЛЫқ КОМПАНИ-ЛАР

Қаржы нарығындағы үлкен болікті ор түрлі қаржылық компаниялар шіады. Олар коммсрцимлық банктерден қол жетерлік жоне арзан несие ала алмайтын жскс түлгалар меи косіпорындарға қысқа жонс орта мерзімді, сонымен қатар лизинітік нссислсрді беругс иеғізделсді.

Кобіис қаржылық компаниялар несиелерді жоғары деңгейлі тоускслмси бсрсді. Бүл үйымдардың қаражаттары банктік несиелер есебінен, коммерциялық қағаздарды сатудан, үзақ жо-ме қысқа мсрзімді міндеттемелерді эмиссиялау есебінен қальштастмрылады. Олардың капиталының неғізгі болігі — қарыз қаражаттары. Олардың меншік капиталына дегсн арақатыпасы 10:1. Қаржылық комнаниялардың коптеген депозиттік институттардан айырмашылығы — олар үсақ депозиттерді тартпайды.

Қаржылық компаниялардың үйымдастырушылық-қүқықтық формасы ор түрлі болуы мүмкіи: жеке меншік қүқығындағы корпорациялар, ашық акционерлік қоғамдар, сонымсн қатар, сишілес кәсіпорындар, толығымен ондірушілер, коммерциялық банктердің холдингтік компаниялары, омірді сақтандыру бойынша компаниялар немесе басқа да корпоративті меғшіік иелері толық ис болатын кәсіпорындар.

Қаржылық компанияларды былайша бөлуге болады:

• түтынушылық несиелеумен айналысатын, мысалы, шағын ссудалар;

• кәсіпорындарды несиелеумен айналысатын;

• факторингтік;

• лизингтік;

• ипотекалық;

• инвестициялық компаниялар;

• алғашқы үйымның өнімдерін сатып алуды қаржыландырумен айналысатын;

• "кэптивті" компаниялар;'

• форфейтингті және т.б.

Факторингтік компаниялар коммерциялық банктердің холдингтік компанияларының еншілес кәсіпорындарын білдіреді және шот-фактураларды сатып алу мен дебиторлық қарыздар бойынша төлемдерді жинау арқылы өз клиенттеріне "несие береді".

Лизингтік компаниялар машиналарды, жабдықтарды әрі қарай сатып алу мүмкіндігі арқылы жалға берумен айналысады. Яғни, қымбат түратын жабдықты сатып алуға жеткілікті ақшасы жоқ, шаруашылық жүргізуші субъекті сол жабдықтың меншік иесі болмаса да, оны өз мақсаттарына пайдалана алады және оның қүнын амортизацияны есептесе отырып, біртіндеп төлей алады.

Ипотекалықтар жерді және жылжымайтын мүлікті кепілге қою арқылы кішігірім көлемдегі несиелер береді. Олардың клиенттері тиісті несиелерді банктерден алуға мүмкіндіктері жоқ жеке түлғалар болып табылады.

"Кэптивтік" деп бөлшек сауданың басты қатысушылары мен автомобиль өндірушілерінің бақьшауындағы және өздерінің туған фирмаларының өнімдерін сатуды қаржъілаңцыруға көмек-тесетін қаржьшық сауда компаниялары аталады.

Инвестициялың компаниялар — бүл қаржылық ресурстарға мүқтаж Үкіметтік органдар мен жеке фирмалардың нарыққа қарыздық міндеттемелерінің және акцияларының жаңа шығарылымдарын шығарумен айналысатын фирмалар. Осының бәріне қоса, бүл компаниялар бағалы қағаздарды сатуды аяқтағаннан кейін брокерлер мен дилерлер ретінде қайталамалы нарықты қүрады. Бағалы қағаздарды тарату жариялық (андеррайтинг) үсыныс түрінде немесе жеке тарату түрінде жүргізілуі мүмкін. Егер де компания бағалы қағаздарды бірінші әдіспен шығаратын болса, ол бүл шығарылымның қандай жолмен жүргізілетіндігін шешуі тиіс: қатаң міндеттемелер негізінде ме, әлде ең жақсы күш салу негізінде ме. Қатаң міндеттемелердің негізінде эмиссияны тарату инвестициялық компания эмитенттінің инвесторы акцияларының барлығын сата ала ма, әлде жоқ па, соған қарамастан, ақшаның бекітілген бір сомасын алатындығына кепілдік беретіндігін білдіреді. Екінші жағдайда компания ондай кепілдік бере алмайды, тек аталған эмиссияны тарату үшін оның тарапынан болатын /көмекке/ барлық күш-салуға уәде береді.

Иивестициялық компаниялар бағалы қағаздардың таратьшуы және сатылуымен қатар, қайталамалы нарықта брокерлік және дилерлік қызметтерді де көрсетеді. Бірақ, бизнестің көптеген түрлеріне акцияларды ашық таратудың сай келмейтіндігін және жеке таратудың барынша қолайлы екендігін атап өткен жөн. Дәл осы жерде инвестициялық компанияның сатушы мен сатып алушы мәліметтерінен, сатылатын қағаздарға әділ баға қоюға көмектесуден және андеррайтинг болмағандықтан, мәміленің өзінің жүргізілуінен түратын рөлі артады.

ейбір слдсрдс банктердің инвсстициялық жоне коммсрциялық қызметіі І шсктеу

^астырылғаи. Мысалы, АҚШ-та жоне Жапониида. Омда мамаіідаіідырылгап қаржылық

ліституттардыц ксң жслісі бар. Мүндай шсктсулер қарастырылмаған елдсрдс коммсрциялық

банктер одеггсгі ассортимеит шеңберінде инвестициилық қызмсттерді корсстеді. Бүл жсрдсн біз

омбсбап бапктік жүйсні байқаймыз. Мүндай банктер еуропа елдеріис ^ггоп.

1 А 'І III ЛОМБАРДТАР ЖәНЕ ОЛАРДЫң

қЫЗМЕТІ

<

Ломбард дегеніміз, қаржы нарығы мен қаржылық үйымдарды реттеу жоме қадағалау жоніндегі окілетті органның жоне ҚР-сының Үлттық Банкінің тиісті лицензиясы болғаи ксздс үлггық налютадағы банктік жоие басқа да операциялардың мына түрлерімен айиалысуга қүқыгы бар, банк болып табылмайтын, заңцы түлғаны, коммерциялық үйымды білдіреді. Ломбард мымадай операциялармен айналыса алады:

• ломбардтық операциялар: депозитке салынған, жеңіл сатылатыи бағалм қагаздарды жоне басқа да жылжитын мүлікті кепілге алу арқылы қысқа мсрзімді несие бсру;

• лизингтік қызмет;

• бағалы металдары мен тастары бар ошекей бүйымдарды сатып алу, кепілге қабылдау, есепке алу, сақтау және сату;

• сейфтік операциялар: сейфтік жошіктерді, шкафтарды жоне болмелсрді кеиілгс қоюмен қоса, қүжаттық түрде шығарылатын бағалы қағаздарды, клиеігггердііі, қүжат-тары мен қүндылықтарын сақтау бойынша қызметтер.

Ломбардтық, лизингтік операцияларды, бағалы металдары мен асыл тастары бар ошекей бүйымдарды сатып алу, кепілге қабыдцау, есепке алу, сақтау және сату бойынша операцияларды жүргізуге арналған лицензия ҚР-сының қаржы нарығы мен қаржылық үйымдарды реттсу жонс қадағалау жөніндегі Агенттігімен беріледі.

Сейфтік операцияларды жүргізуге арналған лицензияны белгіленген формада жоне тек Агенттіктің лицензиясы болған кезде ғана ҚР-сының Үлттық Банкісі береді.

Ломбардтар өз қызметін шаруашылық етуші серіктестіктер түрінде де қүра алады және атқара алады. Ломбардтың толық атауында міндетті түрде "ломбард" сөзі болуы тиіс. Ломбардтың қүрылтайшылары мен қатысушьшары ретінде жеке және завды түлғалар — ҚР-сының резиденттері және резиденттері еместер бола алады.

Ломбардты ашуға рүқсатты алуүшін Агенттікке мынадай қүжаттарды үсыну қажет:

• ашуға рүқсат беру туралы өтініш;

• қүрылатын ломбардтың қүрылтай қүжаттарының нотариалдық түрде куәландырылған үш данасы: мемлекеттік және орыс тілдеріндегі қүрылтай шарты (бар болса) жоне жарғысы.

Өтініш соңғы қосымша ақпаратты немесе қосымша түрде сүралған қүжатты үсынған күннен бастап бір ай ішінде қаралады.

Қүрылтайшылар ломбардты ашуға рүқсат алған күннен бастап бір айдан кешіктірмей, оны мемлекеттік тіркеуден өткізу үшін әділет органдарына хабарласады.

Егер де қүрылтай қүжаттарында өзгертулер мен толықтырулар туындаса, онда олар алдын ала Агенттікпен келісулері керек.

Қүрылтай қүжаттары ҚР-сының қолданысындағы зандарына сәйкес келмеген жағдайларда ломбардты ашу рүқсаты берілмейді.

Агенттік төмендегі негіздердің кез келгені болған жағдайда ломбардты ашуға рүқсат беруден бас тарта алады:

• заңцы түлғаны ломбард ретівде мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап негізге алынуы мүмкін мәліметтердің дүрыс еместігі анықталған жағдайда;

• заңды түлғаны ломбард ретінде мемлекеттік тіркеуге алған күннен бастап алты ай

ішінде банктік операцияларды жүргізуге лицензия алмаған жағдайда.

Ломбардтың кейбір басқарушы қызметкерлерін тағайындау адцын ала Агенттікпен келісуді талап етеді. Атап айтқанда, бірінші басшы мен бас бухгалтердің кандидатуралары келісілуге тиіс. Бірінші басшыны лауазымға тағайындаудың шартты талабы жоғарғы білімінің болуы, бас бухгалтердің лауазымына жоғарғы білімінің және жүмыстың тиісті бағыты бойынша орта арнайы білімінің болуы қажет болып табылады.

Агенттікке келісім алу рәсімі үшін мына қүжаттар үсынылады:

• басшы қызметкердің лауазымына сайлау үшін үсынылатын кандидатураны тағайындау туралы ломбардтың өкілетті органының шешімі;

• басқарушы қызметкер немесе кандидат туралы мәліметтер.

ьНІІдидатқа кслісім алу қүжаггары ломбардтың окілстті органыньщ опы лауазымга тагайындау /алы шешім шығарған күнінен бастап отыз күн ішіидс үсмнылуы тиіс.

Ломбардтыц басқарушы қызмсткерлері үіи айдаи артық Ағенттіктіц кслісіміи алгаига дсйіи оз міндеттсрін атқара алмайды.

Ломбардтар опсрацияларды жүргізудің жалпы талаптары туралы Ережс болган ксздс гана оз қызметін атқара алады, оны ломбардтың жоғарғы органы бекітсді жопс омда мыпадай ақпараггар көрсетілуі тиіс:

• бсрілетін нссиелердің шекті сомасы мен мерзімдсрі;

• берілетін несиелер бойынша сыйақы молшерлемслсрінің шекті колемі;

• операцияларды жүргізудің молшерлемелері мен тарифтсрі;

• ломбардтың жоне оның юшенттерінің қүқықтары мси міидсттсрі, олардың жауапкерпйлігі;

• кепіл билеті жоғалған кезде кепіл берушіге дубликаттарды бсру тортібі.

Операцияны жүргізу туралы ереже ломбард клиентінің козіне тез түсстіи жердс біргс орналасады.

Егер ломбард ҚР-сы заңнамасын бүзған жағдайда оған мынадай шаралар қолданылуы мүмкім:

• банктер туралы заңға сойкес шектеулі осер ету шаралары;

• бекітілген ҚР-сының заң актілері негізінде айыппүлдар салыиады;

• негіздеме бойынша лицензияны уақытша тоқтата түру немесе қайтарыи алу.

Агенттік ломбардтар қызметін тексеруді ҚР-сы заңнамасының талаптарына сойксс жүргізеді. Ломбардтар филиалдар мен өкілдіктер аша алады. Егер олар филиалды оділст органдарында тіркегеннен кейін 14 күн ішінде ашса, онда ломбард Агенттіккс филиалдың ашылғандығы жайлы таныстыру хатын әділет органдарыйың куәлігімен бірге үсынады.

Ломбард мынадай жағдайларда жабылуы мүмкін:

• ерікті жабылу кезіндегі қатысушылар шешімі бойынша;

• еріксіз жабылу кезіндегі, яғни, ҚР-сының заң актілеріне сойкес сот шешімі бойынша. Ломбардтың ерікті жабылуы үшін Агенттіктен рүқсат алудың міндетті шарты болып, оз міндеттемелерін өтеуге ақша қаражаттарының жеткілікті болуы.