скачать doc
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ы.АЛТЫНСАРИН АТЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ БІЛІМ БЕРУ АКАДЕМИЯСЫ
БИОЛОГИЯ
ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ
сыныптар
қоғамдық – гуманитарлық бағыт
Астана 2010
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ы.АЛТЫНСАРИН АТЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ БІЛІМ БЕРУ АКАДЕМИЯСЫ
БИОЛОГИЯ
жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық
бағыттағы 10-11 сыныптарына арналған
ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ
Астана 2010
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 09.07.2010 жылғы №367 бұйрығымен бекітілген
Бағдарлама авторлары: Жұмағұлова Қ.Ә, Сәтімбеков Р, Ізбасарова Р.Ш, Жаңабердиева К.Ә.
Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы 10-11 сыныптарына арналған «Биология» оқу бағдарламасы.– Астана, 2010. – 17 б.
© Ы.Алтынсарин атындағы
Ұлттық білім беру академиясы, 2010
I
. ТҮСІНІК ХАТ«Биология» оқу пәні бойынша қоғамдық-гуманитарлық бағытқа арналған бағдарлама Қазақстан Республикасы мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартына сәйкес дайындалды.
Жоғары сыныптардағы (10-11 сыныптар) биологияны оқытудың негізгі мақсаты мен міндеттері оқушыларды қазіргі биология ғылымының даму тенденциялары мен жетістіктерімен таныстыру; болашақ кәсіби іс-әрекеттері үшін оқушылардың биологиялық білім мен биологиялық талдау әдістерін меңгеруді негіздеудің маңыздылығы болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін білім беру бағдарламасындағы оқу материалдарының орналасуы орталықтандырылған тәсіл бойынша құрылуы тиіс. Мұнда бір объектіні оқу жай қайталана бермейді, оның мазмұнында берілетін білім оқушылардың алғашқы қабылдауынан толық меңгеруіне дейін кеңейтіліп, тереңдетіледі.
Базалық деңгейдегі оқу материалдарының мазмұнына болашақ ұрпақтың биологиялық сауаттылығын, биологиялық мәдениетін көтеруге ықпал ететін маңызды білім мен біліктер енгізілген. Бағдарлы деңгейде оқушылардың биологиялық мәдениетін қалыптастырушы білім, біліктермен қатар, олардың білімін ары қарай жалғастыруға және кәсіби мамандыққа даярлауға қажетті білім мен оқушылардың жеке тұлғалық іс-әрекетіне көп көңіл бөлінген.
«Биология» оқу пәнінің жалпы мақсаты – дүниенің қазіргі замандағы ғылыми-жаратылыстану бейнесін қалыптастырудағы биологиялық ғылымдардың және биосфераның тұрақтылығын сақтап қалудағы адамның рөлін, сондай-ақ биологиялық заңдылықтар, теориялар, тұжырымдамалар мен адамның биологиялық және әлеуметтік табиғаты туралы білімдерді меңгерту болып табылады.
Биологиялық білім берудің бұл мақсаты төмендегі:
тірі табиғат туралы ғылымды жоғары адамгершілік тұрғысынан қарау;
дүниенің ғылыми бейнесіндегі адамның орнын түсінуге үлес қосу;
адам өміріндегі табиғат құндылығын, практикалық, талғампаздық, эстетикалық маңызын ашу;
биологиялық идеялардың шығу, даму заңдылықтары және олардың қоршаған ортаға әсерін көрсету.
биология ғылымының негiзгi қағидаларын, ағзалардың тiршiлiк әрекеттерi, олардың жеке және тарихи дамуы, жүйесi, құрылымы және қызметi, адам әрекетiнің экологиялық жүйелерде болатын өзгерiстерге әсері туралы бiлiмдi қамтамасыз ету;
экологиялық бiлiм және тәрбие, табиғатқа жауапкершiлiктi қарым-қатынас, органикалық дүние эволюциясы бiлiм негiзiнде табиғатты қорғау iс-әрекетiне дайындауды қамтамасыз ету;
тiрi организмдердiң құрылысын, қызметiн, тiршiлiк әрекеттерiн эволюциялық тұрғыда (қарапайымнан күрделене түсуiн) түсіндіру;
тiрi организмдерге тән қасиеттердi оқыту барысында өлкетану материалдарын кеңiнен пайдалану;
оқушылардың жалпы дүниетанымын дұрыс қалыптастыруда биологиялық ұғымдарды, көзқарастарды, заңдылықтарды негiзгi тiрек ретiнде пайдалана бiлу;
оқушылардың түрлі биологиялық ақпарат көздерімен өз бетінше жұмыс жасау: ақпараттарды алу, оны талдау жасау, қорытындылау және алған білімдерін таныс және таныс емес жағдаяттарда қолдана алу біліктерін дамыту сияқты міндеттерді шешуді талап етеді.
Жалпы білім беру деңгейіндегі «Биология» оқу пәнінің құрылымы мен мазмұны жоғары сыныпта оқушыларға биологиялық білім беруде оқушылардың психофизологиялық қызығушылықтары мен қабілеттерінің ескерілуі, оқу пәнінің мазмұны мен құрылымының тұлғаға бағдарлануы, оқытудың мазмұндық және процессуалдық бірлігінің сақталуы сияқты дидактикалық ұстанымдарға сәйкес құрылды.
«Биология» оқу пәнінің мазмұны:
Жасуша биологиясы
Зат және энергия алмасу
Организмдердiң көбеюi және дамуы
Генетика негіздері
Өзгергіштік
Селекцияның генетикалық негiздерi
Жер бетiнде тiршiлiктiң пайда болуы туралы көзқарастар
Органикалық дүниенің дамуы туралы ілім
Антропогенез-адамның шығу тегi және эволюциясы туралы iлiм
Экология негiздерi
Қазақстандағы қазіргі экологиялық жағдайлар
Экожүйелердің өнімділігі және биогеография
Биосфера туралы ілім негіздері және адам сияқты құрылым арқылы қарастырылады.
Жалпы білім беру стандартының базистік оқу жоспарына сәйкес «Биология» оқу пәні бойынша қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы апталық сағат саны:
10-11 сыныптарға аптасына 2 сағатты, жылына 68 сағатты құрайды, оның ішінде:
10 сыныпта аптасына – 1 сағат, жылына – 34 сағат;
11 сыныпта аптасына – 1 сағат, жылына – 34 сағат.
Оқу пәнінің вариативті бөлігі орта білім беру деңгейіне сәйкес мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттың шегінен тыс білім беру мазмұнын айқындайтын білім беру бағдарламасын даярлауға бағытталған, ол факультатив, таңдау курстары, қолданбалы курстар, жеке сабақтар түрінде жүзеге асады. Мысалы, «Медициналық генетика», «Экология негіздері», «Қазақстан және экология», «Биотехнология», «Нейробиология», «Бактериялар мен вирустардың молекулярлық биологиясы», «Эукариоттардың молекулярлық биологиясы» және т.б.
ІІ. ОҚУ ПӘНІНІҢ БАЗАЛЫҚ МАЗМҰНЫ
сынып
(барлығы – 34 сағат, аптасына – 1 сағат)
Кiрiспе (1 сағат )
Тірі организмдерге тән негізгі қасиеттер мен ерекшеліктер. Тірі организмдердің құрылым деңгейлері. Зерттеу әдістері, маңызы.
Жасуша биологиясы ( 9 сағат )
Жасуша теориясы. Оның қалыптасып дамуы (Т.Шванн, М.Шлейден, Р.Вирхов). Негiзгi қағида - ережелерi. Жасушаның типтерi (прокариоттар, эукариоттар). Зерттеу әдiстерi мен құралдары. Прокариотты организмдер және вирустар. Прокариоттың (бактерия мысалында) құрылымы, табиғаттағы, адам тiршiлiгiндегi маңызы. Вирустардың құрылысы, адам өмiрiндегi ( бактериофактар мысалында) маңызы.
Жасушаның химиялық құрамы. Бейорганикалық заттар (химиялық элементтер, су, тұздар). Маңызды биополимерлер: нуклеин қышқылдары, протеиндер. ДНК, РНК. Белок биосинтезi. Протеиндер, ферменттер, құрылысы, қызметi. Жасуша құрамындағы көмiрсулар, майлар, дәрумендер, гормондар. Олардың қызметi.
Жасушаның құрылысы. Биожарғақшалар, құрылысы, қызметi. Цитоплазма. Жасушаның негiзгi органеллаларының (митохондриялар, хлоропластар, гольджи аппараты, лизосомалар, вакуоль, сферасомалар ) құрылысы, қызметi.
Көрсетiлiмдер:
Өсiмдiк, жануар жасушаларының, хромосомаларының модельдерi; глюкоза, қант, крахмал. ДНК моделi.
Лабораториялық жұмыстар:
1. Прокариотты және эукариотты организмдер жасушасының құрылысымен танысу.
2. Жасушаның зерттеу әдістерімен таныстыру.
Зат және энергия алмасу (3 сағат)
Жасушадағы зат және энергия алмасулар. Пластикалық, энергетикалық алмасулар: мәнi, механизмi. Фотосинтез, оның жарық және қараңғы фазалары. Хемосинтез. Жасуша ядросының құрылысы, қызметi. Хромосомолар. Гендiк инженерия: академик М.Ә.Айтхожин зерттеулерi туралы мағұлмат. Жасушаның тiршiлiк циклi.
Көрсетiлiм.
Модель - апликациялар «Белок биосинтезi.
Организмдердiң көбеюi және дамуы (4 сағат)
Жасушалардың бөлiнуi-организмдер көбеюi мен дамуының негiзi. Митоз. Мейоз. Жасушаныың бөлiнуге дайындалуы. ДНК молекуласының екi еселенуi. Хромосомалардың гаплоидты және диплоидты жиынтығы. Хромосомалар саны мен формасының тұрақтылығы. Жыныстық және жыныссыз көбею. Жыныс жасушалары. Мейоздық бөлiну- гаметогенездiң негiзi. Жұмыртқа жасушалары мен сперматазоидтардың дамуы. Ұрықтану. Гүлдi өсiмдiктер ұрықтануының ерекшелiгi (қосарлана ұрықтану). Ұрықтың дамуы. Эмбриондық және постэмбриондық даму.
Көрсетiлiмдер:
Пияз түбiртегi микропрепараты, митоз, хромосомалар, жұмыртқа жасушасы микропрепараттары, модель апликациялар, жасушаның бөлiнуi, көбеюi (хордалылардың), тiрi табиғат бұрышында өсiмдiктердi көбейту
(ЭВМ арқылы динамикасын бақылау).
Лабораториялық жұмыстар:
Цитологиялық препараттарды дайындау әдістерімен таныстыру, жасушаның митоз жолымен бөлінуін анықтап, суретке түсіру.
Генетика негіздері (9 сағат)
Генетика ғылымы және оның жаратылыстану ғылымдары жүйесіндегі орны. Генетика ғылымының даму кезеңдерi. Генетика саласындағы ғылыми зерттеулер. Грек ойшылдарының еңбектері (Демокрит, Гиппократ, Аристотель). Эволюциялық iлiм (Ч.Дарвин). Тұқымқуалаушылық заңдылықтарының ашылып қалыптасуы. Г.Мендель,Т.Бовери, У. Сэттон, Т.Морган, В.Иогансен, Гуго де Фриз, К.Коренс, Э.Чермак, Н.Вавилов т.б.
Қазақстандағы генетика және селекция ғылымының дамуы. Өсiмдiктердiң өнiмдi сортарын шығару, мал тұқымын асылдандыру жолындағы ғалымдар (Ф.М.Мұхамедғалиев, Г.З.Бияшев, Б.Дарқанбаев, М.Ә.Айтқожин, Н.Удольская, М.Х.Шығаева, т.б.). Генетикалық зерттеу әдістері және басқа ғылымдармен байланысы.
Гнетикалық терминдер мен символдар. Тұқым қуалаудың заңдылықтары. Будандастырудың типтерi. Моногибридтi будандастыру. Г.Мендельдiң бiрiншi заңы. Бiрiншi ұрпақтың бiркелкiлiгi. Доминантты, рецессивтi белгiлер. Доминанттылық ережесi. Будандардың екiншi ұрпағында белгiлердiң ажырауы. Гомозиготалы, гетерозиготалы даралар. Будан белгiлерi ажырауының себептерi. Аллельдi гендер. Фенотип. Генотип. Талдаушы будандастыру. Толымсыз доминанттық (аралық фенотип). Гаметалар тазалығы принципi. Дигибридтiк будандастыру. Г.Мендельдiң екiншi заңы. Белгiлердiң тәуелсiз ажырау заңы. Пеннет торы. Г.Мендель заңдарының цитологиялық негізі. Гендердің өзара әрекеттесуі. Гендердiң тiркесiп тұқым қуалауы. Кроссинговер (хромосомалардың айқасуы). Т.Морганның хромосома теориясы. Генетикалық карталар. Жыныс генетикасы. Жыныстық хромосоманың анықталуы. Жыныспен тiркесіп тұқым қуалау.
Өзгергіштік ( 5 сағат )
Өзгергiштiктiң негізгі заңдылықтары мен түрлерi. Модификациялық өзгергiштiк. Тұқым қулайтын өзгергiштiк, оның типтерi: комбинативтiк өзгергiштiк, мутациялық өзгергiштiк. Морфологиялық, физиологиялық, гендiк, хромосомалық және геномдық мутациялар. Геномдық мутация түрлерi: полиплоидия, гетероплоидия.
Популяциялар генетикасы. Харди-Вайнберг заңы. Адам генетикасы. Зерттеу әдiстерi: генеалогиялық шежiре, егiздiк, цитогенетикалық, биохимиялық, модельдеу, гендік әдiстер.
Адам нәсiлдерi. Әр нәсiлге тән физикалық белгiлердiң тұқым қулайтындығы. Нәсiлшiлдiктi сынау. Евгеника-реакциялық идеологияны насихаттаушы ғылым. Денсаулықтың генетикалық негiздерi. Тұқым қулайтын аурулар, олардың алдын алу және емдеу.
Көрсетiлiмдер:
Оқу-тәжiрибе үлескiсiнде, тiрi табиғат бұрышында өсiмдiктердi будандастыру нәтижелерiнiң материалдары, жануарлар мен өсiмдiктер өзгергiштiгiне орта жағдайларының әсерiн көрсететiн тәжiрибелiк материалдар (мутант кеппе шөп материалдары). Апликациялар (моделi), Мендель заңдары, Хромосомалардың айқасуы, т.б. туралы кестелер.
Лабораториялық жұмыстар:
Бидайдың бір жұп белгілерінің тұқым қуалауын зерттеу. Өсімдіктер мен жануарлар белгілеріндегі өзгерістер негізінде вариациялық қатар және қисық сызықты құру, дрозофиланың қалыпты және мутанты формаларын қарау.
Селекцияның генетикалық негiздерi (3 сағат )
Селекция ғылымы мiндеттерi, әдiстерi. Селекция ғылымының негізін қалаушы Н.И.Вавилов. Мәдени өсiмдiктердiң шығу тегi туралы селекция әдiстерi: будандастыру, сұрыптау. Мутациялық селекция.
Өсiмдiктер, жануарлар және микроорганизмдер селекциясы. Елiмiздегi өсiмдiктер, жануарлар селекциясы, оның жетiстiктерi (өсiмдiктiң өнiмдi сорттары, жануарлардың асыл тұқымдары). Биотехнология және оның негізгі бағыттары. Гендiк инженерия.
Көрсетiлiм.
Өсiмдiк будандарының кеппешөп жинақтамалары мен нақнұсқаларын көрсету.
Топсаяхаттар:
Селекция станцияларына, ауыл шаруашылығы көрмесiне, асылтұқымды мал фермаларына: «Өсiмдiктердiң сорттары», «Мал тұқымдары» тақырыбына байланысты топсеруендер ұйымдастыру.
сынып
(барлығы – 34 сағат, аптасына – 1 сағат)
Жер бетiнде тiршiлiктiң пайда болуы туралы көзқарастар (4 сағат)
Тiршiлiктiң анықтамасы. негiзгi белгiлерi, деңгейлерi. Тiршiлiк пайда болуының алғы шарттары. Тiршiлiктiң пайда болуы туралы алғашқы көзқарастар. Биогенездiк және абиогенездiк болжам-теориялар (Л.Пастер, Ф.Реди тәжiрибе-эксперименттерi). Биогенез: тiршiлiктiң өздiгiнен пайда болуы және мәңгiлiгi туралы (Г.Рихтер, С.Аррениус); тiрi және өлi табиғаттың өзара байланысын мойындамау, абиогенез.
Тiршiлiктiң пайда болуы туралы қазiргi көзқарастар. А.И.Опариннiң тiршiлiктiң абиогендiк жолмен пайда болуы туралы ғылыми болжам: Коацерват теориясы. А.И.Миллер, Дж.Холдейн, Дж.Бернал, С.Фокс, т.б. тәжiрибе эксперименттерi.
Көрсетiлiмдер:
Л.Пастер, Дж.Холдейн, т.б. портреттерi. Л.Пастер, С.Миллер тәжiрибелерiнiң сызбалары, Коацерват тамшысы түзiлуiнiң суретi бейнеленген кестелер.
Органикалық дүниенің дамуы туралы ілім (8 сағат)
Ч.Дарвинге дейiнгi көзқарастар. Ежелгi дүние ойшылдары (Аристотель, Фалес, т.б.) еңбектерi және олардың ауыл шаруашылығы (өсiмдiк және мал ) өркендеуiне оң ықпалы; Креационизм сияқты ағымдардың шығуына себепкер болуы.
К.Линейдiң тiрi организмдердi жiктеп жүйелеудегi еңбегi. Телеологиялық көзқарас.
Ж.Б.Ламарктың эволюциялық iлiмi: органикалық дүниенiң бiртiндеп күрделенуi, түрлердiң өзгеруi. Ж.Б.Ламарктың эволюциялық факторлар туралы көзқарасына сын.
Ч.Дарвин iлiмi шығуының әлеуметтiк-экономикалық және ғылыми алғы шарттары. Ч.Дарвиннiң өмiрбаяны, еңбектерi. Ч.Дарвиннiң органикалық дүние эволюциясы туралы iлiмінiң негiзгi қағидалары (постулаттары): эволюциялық факторлар (өзгергiштiк, тұқымқуалаушылық, табиғи сұрыптау, тiршiлiк үшiн күрес). Қолдан сұрыптау, бұл факторлардың жаңа түрлер пайда болуындағы рөлi. Дарвин iлiмiнiң теориялық және және практикалық маңызы.
Жер тарихының шежiресi. Мезозой және кайнозой замандарындағы тiршiлiктiң дамуы. Микро және макроэволюция. Түр-эволюцияның алғашқы кезеңi. Органикалық дүние эволюциясының негiзгi бағыттары мен жолдары.
Лаборатоиялық жұмыстар:
1. Қолдан сұрыптаудың нәтижесiн талдау
2. Тiршiлiк үшiн күрес түрлерiмен танысу
3. Салыстырмалы-анатомиялық дәлелдемелер мысалына талдау жасау.
4. Өсімдіктер мен жануарлар ароморфозы мен идиоадаптациясына салыстырмалы талдау жасау.
Антропогенез-адамның шығу тегi және эволюциясы туралы iлiм
(4 сағат)
Адамның шығу тегi туралы алғашқы көзқарастар. Антропогенездiң қозғаушы күштерi. Адам эволюциясының кезеңдерi, бағыттары. Ертедегi және осы заманғы алғашқы адамдар (Homo habilis ,Homo erectus, Homo sapiens).
Адам нәсiлдерi. Нәсiлдiктi және әлеуметтік дарвинизмді сынау.
Көрсетiлiмдер:
К.Линней, Ж.Б.Ламарк, Ч.Дарвин портреттерi, Ч.Дарвиннiң “Бигль” кемесiмен жасаған дүниежүзiлiк саяхатының картасы; Геохронологиялық кесте: жердегi тiршiлiк дамуының кезеңдерiндегi флора мен фаунаны бейнелейтiн кестелер; “Архиоптерикс”,“Сүтқоректiлер-үштiк және төрттiк кезеңдерi”; “Антропогенез” туралы сызба нұсқалар.
Экология негiздерi (5 сағат)
Экология пәнi, мақсаты, мiндеттерi, зерттеу нысанасы мен әдiстерi. Экология ғылымының қазіргі заманғы өзекті проблемалары. Экология ғылымының жаңа бағыттары. Экология қалыптасуының қайнар көзi, қазiргi жағдайлары мен даму тенденциялары. Табиғи орта және агроценоздар. Агроценоз бен табиғи биоценоздың негізгі айырмашылықтары. Адамның іс-әрекетінің қоршаған ортаға тигізетін әсерлері. Экологиялық апаттар, олардың зардаптары. Табиғи төтенше жағдайлар: жер сiлкiну, көшкiндер (тау, топырақ, қар), сел тасқыны, т.б., техногендi аппаттар. Қоршаған ортаның қазіргі экологиялық жағдайлары. Қоршаған орта сапасына бақылау жасаудың мониторингтік жүйесі.
Қазақстандағы қазіргі экологиялық жағдайлар (5 сағат)
Қазақстанда қалыптасқан экологиялық проблемалар. Ауа бассейiнi, су ресурстары, топырақ экологиясының жағдайы. Өсiмдiктер мен жануарлар экологиясы.
Көрсетiлiмдер:
Әртүрлi экологиялық фактолардың организмдер дамуына әсерiн көрсететiн тәжiрибелер мен бақылаулар нәтижелерiнiң жинақтамалары, кеппе шөптер. Экологиялық байланыстарды, қоректiк тiзбектердi, экожүйелер модельдерiн бейнелейтiн сызбалар, кестелер, т.б.
Топсаяхаттар: “Табиғи биогеоценоздар”, “Табиғаттағы маусымдық құбылыстар“ тақырыптары бойынша тоғайға, шалғынға, суқоймаға, т.б. жерлерге ұйымдастырылады.
Экожүйелердің өнімділігі және биогеография (2 сағат)
Экожүйелердегі заттар мен энергияның алмасуы. Биосфералық айналым. Геологиялық айналым. Тірі организмдер бірлестігінің қалыптасу тарихы. Құрлықтағы негізгі табиғи бірлестіктер.
Биосфера туралы ілім негіздері және адам (5 сағат)
Биосфера, оның шекаралары (геосфера, атмосфера, литосфера және гидросферадағы тiршiлiктiң таралу аймақтары). Құрлық бетi мен мұхит биомассасы. Биосфераның құрамы. Биосферадағы тiрi организдердiң қызметi: продуценттер, консументтер, редуценттер. Биосфераның пайда болуы және дамуы. Адам әрекетiнiң биосфераға әсерi: климаттық, атмосфералық, су жүйесiнiң, жердiң топырақ жамылғысының өзгеруi: ластану, улану, ормандардың жойылу қарқыны.
Биосфераны қорғау. Табиғат байлығын, қорын тиiмдi пайдалану: табиғатты қорғау және технология, табиғатты қорғау және ауыл шаруашылығы. Елiмiздегi ландшафтар мен экожүйелер кешендерiн сақтап, жаңарту, қорғау шаралары, тiрi организмдердi, табиғи ескерткiштердi қорғау. Қорықтар, қорықшалар, ұлттық саябақтар.
Биосфераның ноосфераға ұласуы, мұндағы адамның рөлi туралы В.И.Вернадский iлiмi.
Көрсетiлiмдер.
“Биосфера және адам” тақырыбына жасалған аппликация –модельдер.
Қорытынды (1 сағат)
III. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ДАЙЫНДЫҚ ДЕҢГЕЙIНЕ ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР
Оқушылар:
жалпы биология міндеттері мен мақсаттарын;
тірі ағзалардың жалпы белгілерін;
тіршіліктің қалыптасу деңгейлерін;
клетка теориясының негізгі қағидаларын;
прокариот және эукариот клеткаларының ұқсастықтары мен айырмашылықтарын;
клетканың тіршілік қасиеттерін;
клеткадағы органикалық және бейорганикалық заттар маңызын;
клетканың бөлінуінің негізгі түрлерін;
жеке даму Заңдылықтарын;
генетика пәні және оның міндеттерін;
өзгергіштік, тұқымқуалаушылық, ген, генотип, мутация түсініктерінің негізгі маңызын;
ағзалардың тұқым қуалаушылығындағы хромосомалардың рөлін;
адамның тұқым қуалаушылығына сыртқы ортаның зиянды әсерін;
тұқым қуалайтын өзгергіштік формаларын;
эволюциялық ілім негізін;
ағзалардың бейімделу қасиеттерін;
түр және оның критериилерін;
популяция-түрдің қарапайым бөлігі;
экология пәні және міндеттері, экологиялық факторларды;
түр, экосистема, биоценоз, биосфера түсініктерінің мәнін;
экожүйенің қызмет жасау принциптері мен құрылымын;
адамның экожүйеге әсерін;
қазақтың табиғатты қорғау негізіндегі салт-дәстүрі, Қазақстан табиғатын қорғауды білуі тиіс;
биология пәні және оның міндеттерін, негізгі зерттеу әдістерін;
биологияны оқыту объектілерін;
биологияның дамуына үлес қосқан отандық және шетелдік ғалымдарды және олардың еңбектерін;
тірі жүйенің жалпы белгілерін;
биологияны оқыту объектілерін сипаттай алуы тиіс;
биологиялық алуан түрліліктің рөлін;
биосферада теп-теңдікті сақтау мақсатында табиғи байлықтарды сақтауды;
адамның экожүйеге әсерін;
қоршаған ортаның мутагенді факторларының маңызын дәлелдей алу керек;
зат алмасу процестерінің қарым-қатынасын;
адам тұқым қуалаушылығына есірткі заттардың, радияцияның зиянды әсерін;
тірі ағзаларға қоршаған ортаның зиянды әсерін;
тірі ағзаларға үшін қоршаған ортаны қорғаудың маңызы;
тірі ағзаларға тіршілік етуге бейімделуі;
қоректік тізбек сызбасын;
адамның табиғатқа әсерін түсіндіре алу керек;
ағзалардың өзгергіштік формаларына;
өсімдіктер мен жануарлардың тіршілік ету ортасына бейімделуіне мысал келтіре алу керек;
организмдердің клеткалы құрылысына;
органикалық дүниенің біртұтастығына қорытынды жасай алу керек;
бірлестіктерді түіндіру үшін экологиялық білімін;
биологиялық зерттеулердің қарапайым әдістері мен құралдарын;
биологиялық объектілері, құралдар мен жабдықтарды;
биологиялық объектілермен, жабдықтармен, құралдармен жұмыс істегенде техникалық қауіпсіздікті;
қосымша оқулықтарды, анықтамалар мен анықтама кітаптарды қолдана алу керек:
тiршiлiктiң анықтамасын, белгiлерiн, деңгейлерiн;
-биогенездiк және абиогенездiк көзқарастар мен болжам теорияларды;
-тiршiлiктiң пайда болуы туралы А.И.Миллер, Дж.Холдейн, Дж.Бернал, С.Фокс және т.б. еңбектерiн, тәжiрибелерiн, ой-пiкiрлерiн;
А.И.Опариннiң коацерват теориясын;
-ежелгi дүние ойшылдарының еңбектерiн, олардың ауыл шаруашылығының өркендеуiне оң ықпалын;
креационизм сияқты идеалистiк ағымдардың шығу себептерiн;
К.Линней, оның тiрi организмдердi жiктеп жүйелеудегi еңбегiн;
Ж.Б.Ламарктың эволюциялық iлiмi, оның эволюция факторлары туралы көзқарасына сыны туралы;
Ч.Дарвин iлiмi шығуының алғы шарттарын;
-Ч.Дарвиннiң эволюциялық iлiмiнiң қағидаларын; эволюциялық факторларды (тұқымқуалаушылық, өзгергiштiк, сұрыптау);
эволюциялық факторлардың жаңа түрлердің пайда болуындағы рөлiн;
Ч.Дарвин iлiмiнiң дүние танымдық, практикалық маңызын;
Жер тарихының шежiресiн;
жер дамуының замандары мен дәуiрлерiн;
палеозой, мезозой, кайназой замандарындағы органикалық дүниенiң даму ерекшелiктерiн;
микроэволюция және макроэволюцияны;
органикалық дүние эволюциясының негiзгi бағыттары мен жолдарын;
Адамның шығу тегi туралы алғашқы көзқарастарды;
Антропогенездiң қозғаушы күштерiн;
адам эволюциясының кезеңдерiн, бағыттарын;
ертедегi және осы заманғы алғашқы адамдарды;
адамтанудың қазiргi проблемалары мен болашағын;
адам нәсiлдерi, нәсiлшiлдiктi және неодарвинизмдi сынауды;
экология, оның жалпы мәдениеттегi рөлiн, маңызы мен даму болашағын;
экологиялық тұжырымдамалардың мәнiн;
экология ғылымының қалыптасып, дамуы: табиғат экономикасы; (Э.Геккель), аутэкология, синэкология, экожүйелер, Д.Н.Кашкаров, В.В.Докучаев, Л.Г.Раменский, т.б. Н.Ф.Реймерс ашқан заңдарды;
табиғи биогеоценоздар, жасанды агроценоздар, экожүйелердiң өзара байланысы;
табиғи биогеоценоздардың өздiгiнен реттелуiн;
популяция саны реттелуiнiң тәсiлдерiн;
биогеоценоздардың алмасуын;
агроценоздар өнiмдiлiгiн арттырудың жолдарын;
экологиялық апаттар, олардың зардаптары; табиғи төтенше жағдайлар, жер сiлкiну, көшкiн (қар, тау, топырақ) сел тасқыны, техногендi апаттарды;
Қазақстандағы ауа, су бассейiндерi, су ресурсы, топырақ, өсiмдiктер, жануарлар экологиясы; олардағы қауiптi жағдайлар, оның туындау себептерi, оларды болдырмау шараларын түсіндіре немесе сипаттай алуы тиіс;
қоршаған орта сапасын бақылаудың аутэкологиялық, синэкологиялық және биосфералық мониторинг жүйесi туралы;
геосфералардағы тiршiлiктiң таралуы (атмосферадағы, литосферадағы, гидросферадағы) аймақтары (биосфераның шекарасы);
құрлық пен әлемдiк мұхит биомассасы;
биосфераның құрамы, тiрi заттың қызметi; адам әрекетiнiң биосфераға әсерi: климаттың, атмосфераның, су бассейнiнiң, жердiң топырақ жамылғысының өзгеруi; себептерi: ластану, улану, эрозия, ормандардың жойылуы;
биосфераны қорғау проблемасының әлемдiк деңгейде туындауы;
елiмiздегi ландшафтар мен экожүйелердi, өсiмдiктер мен жануарлар әлемiн, табиғи ескерткiштердi қорғау: қорықтар, қорықшалар, ұлттық саябақтар, ”Қызыл кiтап“; биосфераның ноосфераға ұласуы, мұндағы адамның рөлi туралы В.И.Вернадскийдің биосфера туралы iлiмi; адамның ҒТП саласындағы еңбек, iс-әрекетiн экологизациялаудың, оны табиғатпен үйлесiмдiлiкке жеткiзетiн рухани-адамгершiлiк сезiмталдыққа тәрбиелеудiң негiздерi туралы түсініп негіздей алуы тиiс.
гомологтық, аналогтық мүшелердi, дамудың әр сатысындағы омыртқалылар ұрықтарын;
эволюция бағыттары туралы бiлiмiн идиоадаптацияны, ароморфозды, эволюция теориясын, тiршiлiктiң табиғи жолмен пайда болуы мен органикалық дүниенiң дамуын;
табиғи және қолдан сұрыптауды, олардың нәтижелерiн;
өсiмдiктердi, жануарларды табиғатта, сыныпта бақылап, өзгергiштiктi, бейiмдiлiктi, тiршiлiк үшiн күрес нәтижелерiн салыстыра алуы немесе тануы тиіс;
эволюция теориясын, бейiмдiлiк, түрдің пайда болуын, өсiмдiктің сорттарын, жануар тұқымдарының алуан түрлi болуының мән-мағынасын түсiндiре немесе анықтай алуы тиіс;
оқулық мәтiнiн, сурет-сызбаларды, табиғи объектiлердi, түр критерийлерiн, бейiмдiлiктiң пайда болу механизмiн түсiндіре немесе талдай алуы тиіс;
рассизм, әлеуметтiк дарвинизм сияқты реакцияшыл-идеалистiк көзқарастарды сынап, олармен күресу жолдарын;
өсiмдiктер мен жануарлар әлемiн бақылау нәтижелерiн, тiршiлiктiң даму факторларын, өлi және тiрi табиғаттың өзара байланыстылығын дәлелдеп,түсiндiрудi, табиғат қорғау шараларын негiздеудi бiлуi және тiрi табиғатпен қарым-қатынасын, табиғаттағы iс-әрекетiн сауатты жүргiзе алуы керек.
IY. ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖҮЙЕСІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Бағдарлы оқыту жалпы оқыту процесінің құрылымын, мазмұны мен ұйымдастырылуын өзгерту арқылы оқушылардың қызығушылығын неғұрлым толық ескеруге, олардың қабілетін дамытуға, жоғары сынып оқушыларына өздерінің кәсіби қызығушылығы мен оқуын жалғастыруға қатысты ұстанған бағыт-бағдарына сәйкес білім беру үшін жағдай туғызуға мүмкіндік беретін саралау мен даралау құралы болып табылады.
Жалпы биологияны оқыту педагогикалық психологияда анықталғандай, жоғары сынып оқушыларының теориялық ойлауының, даму мүмкіндігінің жоғары болуы, жаңа білім мазмұнының негізінде дамыта отырып оқыту идеясын алуға болатынын көрсетеді. Бұл идеяның негізгі ұстанымдарының бірі - білімнің теориялық деңгейін көтеру екені белгілі. "Биология" оқу пәнінің зерттеу объектілері ретінде тіршіліктің молекулалық, жасушалық, ұлпалық, организмдік, популяциялық-түрлік және биогеоценотикалық-биосфералық деңгейлері қарастырылады. Биология курсындағы тірі жүйелер құрылымдық-қызметтік (молекулық деңгейден биосфераға дейін) жүйелілік-құрылымдық және экологиялық-эволюциялық тұрғыда оқытылады. Сондай-ақ биологияны оқытудағы ерекше орынды биоәлеуметтік және өз еңбек іс-әрекеттерімен қоршаған ортаны өзгерте алатын тұлға ретінде қарастыру жатады.
Сондай-ақ және өскелең ұрпақты рухани-мәдениетпен қанықтыру үшін биология ғылымының жетістіктерін, қоршаған ортаны қорғау мәселесінде мәдени мұра, салт-дәстүрлерді білу және салауатты өмір салтын қалыптастыру, оқушылардың шығармашылық мүмкіндіктерін дамытады.
Дамыта отырып оқыту идеясы мектептегі биологияның жаңа әдістемесінде тірі табиғаттың біртұтастығы, онымен әрекеттестік қарым-қатынас, оқушы тұлғасы дамуының қисыны мен оқу пәнінің бірлікте қарастырылуы, биологиялық білімнің жалпы мәдениеттегі орнын анықтайтын, гуманизация арқылы нақтыланып, биологиялық білім мазмұны, құрылымы, құрамы, оның оқу әдістері осы идеяларға негізделеді. Қоғамдық-гуманитарлық мектептерде пәннің тарихи және гуманитарлық негіздері, биологиялық теориялар мен тұжырымдамалар кеңейтіліп беріледі. Сонымен қатар, биологиядан білім беру оқушылардың экологиялық және табиғат қорғау мәселелері туралы білімдерін кеңейтіп, тереңдетуге, қоршаған ортаны қорғауға бағытталаған. «Жалпы биология» курсы оқу процесін бақылау, эксперимент, шығармашылық тапсырмалар, экскурсияларды ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Бағдарламада оқушылардың біліміне қойылатын талаптар: сипаттай алу,түсіндіру, негіздеу тұрғысында берілген. Ал оқушылардың іс-әрекеті қолдану, жұмыс істеу, құрастыру, анықтау, танып-білу арқылы іске асырылады.
Биологияны оқыту технологиялары:
білім берудегі маңыздылығы;
қолданбалылығы;
ұлттық-аймақтық ерекшеліктерге сәйкестігі;
жүйелілігі, тиімділігі;
пәннің ерекшелігін ескеру;
оқушының жеке тұлғалық даму дәрежесіне сәйкестігі;
оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкестігі сияқты критерийлер негізінде іріктеледі.
Осы критерийлерге сүйене келе, биологияны оқытуда: дидактикалық бірліктерді ірілендіру, дамыта оқыту, модульдік оқыту, саралап деңгейлеп оқыту, тірек сигналдары арқылы оқыту, кіріктіре оқыту және т.б. технологияларды қолдануға болады.